با فرا رسیدن فصل تابستان و افزایش دما، احتمال بروز مشکلاتی مانند گرمازدگی نیز بیشتر می‌شود. این عارضه یکی از جدی‌ترین مشکلاتی است که در اثر گرمای شدید رخ می‌دهد و اگر به درستی و به موقع مدیریت نشود، می‌تواند پیامدهای خطرناکی برای سلامتی داشته باشد. خوشبختانه با شناخت کامل این وضعیت، علائم آن و روش‌های صحیح پیشگیری و درمان، می‌توان با خیال راحت از روزهای گرم تابستان لذت برد. این مقاله راهنمای کاملی است تا شما را با تمام جنبه‌های گرمازدگی آشنا کند.
گرمازدگی چیست و چه مدت طول می‌کشد؟
گرمازدگی یا «Heatstroke» در علم پزشکی، شدیدترین حالت از بیماری‌های مرتبط با گرما به شمار می‌آید. این وضعیت اورژانسی زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم تنظیم دمای بدن از کار می‌افتد و دیگر توانایی خنک کردن خود را ندارد. در نتیجه، دمای مرکزی بدن به شکلی خطرناک و تا بالای 40 درجه سانتی‌گراد افزایش پیدا می‌کند. در شرایط عادی، بخشی در مغز به نام هیپوتالاموس وظیفه‌ی کنترل دمای بدن را بر عهده دارد. وقتی بدن گرم می‌شود، این بخش با فعال کردن فرآیند تعریق، به خنک شدن کمک می‌کند. اما در حالت گرمازدگی، این مکانیزم دفاعی مختل می‌شود.
گرمازدگی را می‌توان به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد:
- گرمازدگی ناشی از فعالیت: این نوع، معمولا در نتیجه‌ی فعالیت بدنی شدید در هوای گرم و مرطوب رخ می‌دهد. ورزشکاران و کارگران ساختمانی بیشتر در معرض این نوع گرمازدگی قرار دارند و این حالت می‌تواند به سرعت در افراد سالم نیز ایجاد شود.
- گرمازدگی کلاسیک: این نوع به دلیل قرارگیری طولانی‌مدت در محیطی گرم به وجود می‌آید و لزوما با فعالیت فیزیکی همراه نیست. این وضعیت به آرامی و طی چند روز توسعه پیدا می‌کند و بیشتر افراد آسیب‌پذیر مانند سالمندان و نوزادان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
یکی از پرسش‌های رایج این است که گرمازدگی چند روز طول می کشد. پاسخ این سوال به شدت عارضه و سرعت شروع درمان بستگی دارد. در موارد خفیف، بهبودی ممکن است تنها چند ساعت زمان ببرد. اما در موارد شدید، به خصوص اگر فرد دچار کاهش سطح هوشیاری شده باشد، فرآیند بهبودی ممکن است روزها یا حتی هفته‌ها به طول انجامد و نیاز به بستری شدن در بیمارستان وجود داشته باشد. پس از یک دوره‌ی شدید گرمازدگی، حساسیت بدن فرد به گرما تا چند هفته افزایش پیدا می‌کند.
طیف بیماری‌های ناشی از گرما
بیماری‌های ناشی از گرما یک طیف هستند و از حالت‌های خفیف شروع شده و به گرمازدگی ختم می‌شوند. شناخت تفاوت این مراحل برای اقدام به موقع بسیار کلیدی است.
- گرفتگی عضلانی: این خفیف‌ترین شکل و اولین زنگ خطر است که به صورت دردهای ناگهانی و انقباض در عضلات خود را نشان می‌دهد.
- گرماگرفتگی (Heat Exhaustion): این مرحله جدی‌تر است و نشان می‌دهد بدن برای خنک کردن خود تحت فشار زیادی قرار گرفته است. علائم آن شامل تعریق فراوان، ضعف، سرگیجه، سردرد، حالت تهوع، پوست سرد و مرطوب و نبض سریع اما ضعیف است. گرماگرفتگی یک هشدار جدی است؛ اگر به آن توجه نشود، به راحتی به گرمازدگی تبدیل خواهد شد.
- گرمازدگی (Heatstroke): این مرحله، شدیدترین و خطرناک‌ترین حالت است. در این وضعیت، سیستم تنظیم دمای بدن کاملا از کار افتاده است. دمای بدن از 40 درجه سانتی‌گراد فراتر می‌رود و علائم عصبی مانند گیجی یا بیهوشی ظاهر می‌شود.
علائم گرمازدگی
تشخیص سریع علائم گرمازدگی می‌تواند به معنای نجات جان یک فرد باشد. این نشانه‌ها ممکن است به سرعت بروز کنند و باید کاملا جدی گرفته شوند.
علائم اصلی در بزرگسالان شامل موارد زیر است:
- دمای بدن بسیار بالا: دمای مرکزی بدن به 40 درجه سانتی‌گراد یا بالاتر می‌رسد.
- تغییرات ذهنی یا رفتاری: این یکی از کلیدی‌ترین نشانه‌هاست. فرد ممکن است گیج، آشفته، بی‌قرار یا پرخاشگر شود یا در صحبت کردن دچار مشکل شود.
- تغییر در نحوه تعریق: در گرمازدگی کلاسیک، پوست به شکل غیرطبیعی داغ و خشک می‌شود. اما در گرمازدگی ناشی از فعالیت، ممکن است پوست همچنان مرطوب باشد.
- تهوع و استفراغ: احساس ناخوشی و حالت تهوع از علائم شایع به حساب می‌آید.
- پوست برافروخته: به دلیل افزایش جریان خون به سطح پوست، پوست فرد قرمز به نظر می‌رسد.
- تنفس سریع و سطحی: تنفس فرد تند و کم‌عمق می‌شود.
- ضربان قلب سریع و قوی: قلب با شدت بیشتری کار می‌کند که باعث افزایش شدید نبض می‌شود.
- سردرد ضربان‌دار: فرد ممکن است از یک سردرد شدید و کوبنده شکایت کند.
علائم گرمازدگی در کودکان
سیستم تنظیم دمای بدن کودکان هنوز به طور کامل رشد نکرده و به همین دلیل، آن‌ها نسبت به بزرگسالان در برابر گرما آسیب‌پذیرتر هستند. علائم گرمازدگی در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تب بالا بدون وجود عفونت.
- بی‌قراری شدید یا برعکس، بی‌حالی و خواب‌آلودگی غیرمعمول.
- پوست داغ، قرمز و خشک.
- نفس‌های تند و سریع.
- استفراغ.
- کاهش حجم ادرار یا کم شدن تعداد پوشک‌های خیس که نشانه‌ی جدی کم‌آبی بدن است.
علائم گرمازدگی نوزاد
نوزادان در بالاترین سطح خطر قرار دارند، زیرا نه تنها بدن ضعیف‌تری دارند، بلکه نمی‌توانند ناراحتی خود را با کلمات بیان کنند. والدین باید نسبت به علائم گرمازدگی نوزاد بسیار هوشیار باشند. این علائم عبارت‌اند از:
- گریه‌های بی‌وقفه که آرام نمی‌شوند.
- بی‌حالی شدید، شل شدن بدن و خواب‌آلودگی بیش از اندازه.
- پوست بسیار داغ و برافروخته.
- خشک بودن دهان، لب‌ها و چشم‌ها.
- امتناع از خوردن شیر.
- فرورفتگی ملاج (نقطه نرم روی سر نوزاد) که یک نشانه خطرناک از کم‌آبی شدید بدن است.
گرمازدگی سگ و سایر حیوانات
حیوانات خانگی نیز از این خطر در امان نیستند. گرمازدگی سگ یک وضعیت بسیار اورژانسی محسوب می‌شود. سگ‌ها عمدتا از طریق نفس‌نفس زدن (له‌له زدن) بدن خود را خنک می‌کنند که این روش در گرمای شدید کارایی کافی را ندارد. علائم گرمازدگی در سگ‌ها شامل موارد زیر است:
- نفس‌نفس زدن شدید و بی‌وقفه.
- ترشح بزاق غلیظ و چسبناک.
- لثه‌هایی به رنگ قرمز روشن یا رنگ‌پریده.
- ضعف، بی‌حالی و عدم تعادل در راه رفتن.
- استفراغ و اسهال (گاهی همراه با خون).
- تشنج یا از دست دادن هوشیاری.
گرمازدگی و اسهال
شاید کمی عجیب باشد، اما گرمازدگی و اسهال می‌توانند به یکدیگر مرتبط باشند. استرس شدیدی که گرمای بیش از حد به بدن وارد می‌کند، می‌تواند عملکرد دستگاه گوارش را مختل کند و به تهوع، استفراغ و گاهی اسهال منجر شود. این مشکل به خصوص در کودکان شایع‌تر است. از سوی دیگر، اسهال خود باعث از دست رفتن آب و الکترولیت‌های بیشتری از بدن می‌شود و می‌تواند کم‌آبی ناشی از گرمازدگی را تشدید کند.
نشانه‌های خطرناک و نیاز به اقدام فوری
مشاهده‌ی برخی علائم نشان می‌دهد که فرد وارد مرحله‌ی بحرانی گرمازدگی شده است. به محض مشاهده‌ی هر یک از موارد زیر، فورا با اورژانس (115) تماس بگیرید:
- هرگونه کاهش سطح هوشیاری، از گیجی و هذیان‌گویی گرفته تا غش کردن و کما.
- بروز تشنج.
- مشکلات تنفسی و احساس تنگی نفس.
- دمای بدن بالای 40 درجه سانتی‌گراد که با اقدامات اولیه پایین نمی‌آید.
درمان گرمازدگی
درمان گرمازدگی یک مسابقه با زمان است. هدف اصلی، رفع سریع گرمازدگی از طریق کاهش دمای بدن به سریع‌ترین و ایمن‌ترین شکل ممکن است.
اقدامات اولیه و اورژانسی که باید انجام دهید:
- فورا با اورژانس (115) تماس بگیرید: گرمازدگی یک وضعیت اورژانسی است و فرد حتما به مراقبت‌های تخصصی پزشکی نیاز دارد.
- فرد را به مکانی خنک منتقل کنید: اولین قدم، دور کردن فرد از آفتاب مستقیم و محیط گرم است.
- لباس‌های اضافی را خارج کنید: لباس‌های تنگ مانع خنک شدن بدن می‌شوند.
- بدن را به طور فعال خنک کنید: این مهم‌ترین بخش کمک‌های اولیه است. تا زمان رسیدن اورژانس، تمام تلاش خود را برای پایین آوردن دمای بدن به کار بگیرید:
- اسپری آب و باد زدن: سطح بدن فرد را با آب خنک اسپری کنید و هم‌زمان او را باد بزنید. تبخیر آب از روی پوست، به سرعت دمای بدن را کاهش می‌دهد.
- کمپرس سرد: کیسه‌های یخ یا حوله‌های خیس را روی نقاط کلیدی بدن مانند گردن، زیر بغل و کشاله ران قرار دهید.
- غوطه‌ور کردن در آب: اگر امکان دارد، فرد را در وان یا حوضچه‌ای از آب خنک (نه بسیار سرد) قرار دهید.
برای درمان گرمازدگی چه مواد غذایی و چه قرصی بخوریم؟
پاسخ به سوال «برای گرمازدگی چی خوبه» به دو بخش تغذیه و دارو تقسیم می‌شود که هر کدام ملاحظات بسیار مهمی دارند.
برای درمان گرمازدگی چه مواد غذایی بخوریم؟
اگر فرد هوشیار است، جبران آب و الکترولیت‌های از دست رفته‌ی بدن اولویت اصلی است.
- نوشیدنی‌های مناسب: بهترین گزینه‌ها آب خنک، محلول‌های آبرسان خوراکی (ORS)، نوشیدنی‌های ورزشی و آب نارگیل به شمار می‌روند.
- میوه‌ها و سبزیجات آبدار: مصرف خوراکی‌هایی مانند هندوانه، خیار، طالبی و کرفس به آبرسانی مجدد بدن کمک می‌کنند.
- مواد غذایی ممنوعه: از دادن نوشیدنی‌های حاوی کافئین (چای و قهوه) و نوشیدنی‌های الکلی به فرد گرمازده خودداری کنید. این مواد کم‌آبی بدن را تشدید می‌کنند.
برای گرمازدگی چه قرصی بخوریم؟
این بخش فوق‌العاده مهم است. هرگز به فرد گرمازده به صورت خودسرانه دارو ندهید.
- هشدار بسیار مهم: از دادن داروهای تب‌بر رایج مانند استامینوفن، آسپرین یا ایبوپروفن به فرد گرمازده اکیدا خودداری کنید. تب ناشی از گرمازدگی با تب عفونی تفاوت دارد و این داروها نه تنها بی‌تاثیر هستند، بلکه می‌توانند باعث آسیب‌های جدی به کبد و کلیه‌ها شوند. بنابراین پاسخ به سوال «برای گرمازدگی چه قرصی بخوریم» این است: هیچ قرصی را خودسرانه مصرف نکنید.
- داروهای تجویزی: در بیمارستان، پزشک ممکن است برای کنترل لرز شدید داروهای تخصصی تجویز کند. این اقدام فقط باید تحت نظر کادر درمان انجام شود.
درمان خانگی گرمازدگی کودکان و بزرگسالان
درمان خانگی گرمازدگی بیشتر برای موارد خفیف‌تر مانند گرماگرفتگی کاربرد دارد یا می‌تواند به عنوان اقدامات اولیه تا رسیدن کمک‌های پزشکی انجام شود.
- برای بزرگسالان: در یک مکان خنک استراحت کنید و پاها را کمی بالاتر از سطح قلب قرار دهید. مایعات خنک بنوشید و با یک پارچه مرطوب، پوست خود را خنک کنید یا دوش آب ولرم بگیرید.
- برای کودکان: درمان خانگی گرمازدگی کودکان به ملایمت بیشتری نیاز دارد. کودک را فورا به یک محیط خنک منتقل کرده و لباس‌هایش را کم کنید. بدن او را با یک اسفنج آغشته به آب ولرم (نه سرد) به آرامی مرطوب کنید. به او مایعات فراوان بدهید (شیر مادر یا آب). اگر علائم کودک پس از 15 دقیقه بهتر نشد، حتما با پزشک تماس بگیرید.
نقش طب سنتی در کاهش حرارت بدن
طب سنتی ایران نیز راهکارهایی برای خنک کردن بدن و کاهش علائم گرمازدگی پیشنهاد می‌کند:
- نوشیدنی‌های گیاهی: شربت خاکشیر و تخم شربتی به دلیل قابلیت جذب بالای آب و طبع سرد، از بهترین گزینه‌ها هستند. شربت سکنجبین نیز به رفع عطش کمک می‌کند.
- عرقیات گیاهی: نوشیدن عرقیاتی مانند عرق کاسنی و عرق بیدمشک که طبع سردی دارند، برای خنک کردن بدن مفید است.
- میوه‌های خنک‌کننده: مصرف میوه‌هایی مانند خیار و هندوانه در طب سنتی برای مقابله با گرما توصیه می‌شود.
جلوگیری از گرمازدگی
بهترین راه برای مقابله با این عارضه‌ی خطرناک، پیشگیری از وقوع آن است. جلوگیری از گرمازدگی با رعایت چند نکته‌ی ساده امکان‌پذیر است.
جلوگیری از گرمازدگی در تابستان
برای جلوگیری از گرمازدگی در تابستان، این راهکارها را به کار بگیرید:
- نوشیدن مایعات فراوان: منتظر نمانید تا احساس تشنگی کنید. به طور منظم در طول روز آب بنوشید.
- پوشش مناسب: لباس‌های گشاد، سبک و با رنگ روشن بپوشید. پارچه‌های نخی به جریان هوا کمک می‌کنند.
- زمان‌بندی فعالیت‌ها: از انجام کارهای سنگین در ساعات اوج گرما (معمولا بین 10 صبح تا 4 بعد از ظهر) خودداری کنید.
- ایجاد محیط خنک: تا حد امکان در مکان‌های دارای تهویه مطبوع بمانید. گرفتن دوش آب خنک نیز به خنک ماندن بدن کمک می‌کند.
جلوگیری از گرمازدگی در سفر
جلوگیری از گرمازدگی در سفر، به خصوص اگر مقصد شما یک منطقه گرم است، به برنامه‌ریزی دقیق‌تری نیاز دارد:
- همراه داشتن آب: همیشه یک بطری آب همراه خود داشته باشید و به طور منظم بنوشید.
- مراقبت در خودرو: هرگز و تحت هیچ شرایطی کودکان، سالمندان یا حیوانات خانگی را حتی برای چند دقیقه در خودروی پارک‌شده تنها نگذارید.
- سازگاری با محیط: اگر به منطقه‌ای با آب و هوای بسیار گرم‌تر سفر می‌کنید، به بدن خود چند روز فرصت دهید تا به شرایط جدید عادت کند و در روزهای اول از فعالیت شدید بپرهیزید.
مراقبت ویژه از گروه‌های آسیب‌پذیر
برخی گروه‌ها نسبت به گرما حساسیت بیشتری دارند و به مراقبت ویژه‌ای نیاز دارند:
- سالمندان: ممکن است به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای یا کاهش حس تشنگی، بیشتر در معرض خطر باشند.
- کودکان و نوزادان: برای تامین مایعات و خنک ماندن کاملا به دیگران وابسته هستند.
- بیماران مزمن: افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، کلیوی و دیابت باید در مورد اقدامات احتیاطی در گرما با پزشک خود مشورت کنند.
- ورزشکاران: باید به آبرسانی کافی و شناخت علائم اولیه گرماگرفتگی توجه ویژه‌ای داشته باشند.
جمع‌بندی
گرمازدگی یک وضعیت پزشکی کاملا جدی است که می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند، اما نکته‌ی مثبت این است که در اکثر موارد قابل پیشگیری است. آگاهی از علائم و اقدام سریع، کلید اصلی مقابله با این خطر است. به خاطر داشته باشید که شناخت علائم مراحل خفیف‌تر و اقدام فوری برای خنک کردن بدن، می‌تواند از تبدیل شدن آن به گرمازدگی جلوگیری کند. بروز هرگونه علامت عصبی مانند گیجی، بی‌قراری یا از دست دادن هوشیاری، یک زنگ خطر جدی است و باید فورا با اورژانس تماس بگیرید. مهم‌ترین اقدام درمانی، خنک کردن فوری بدن است. در نهایت، با رعایت اصول ساده‌ی پیشگیری مانند نوشیدن آب کافی و پوشیدن لباس مناسب، می‌توانیم تابستانی ایمن و به دور از خطرات گرما را سپری کنیم.
منبع: mayoclinic
