دندان درد یکی از شایع‌ترین و در عین حال آزاردهنده‌ترین تجربیاتی است که تقریبا همه‌ی ما با آن مواجه شده‌ایم. این درد، فراتر از یک ناراحتی ساده، یک سیگنال هشدار از سوی بدن ماست که نشان میدهد مشکلی در دهان و دندان‌ها وجود دارد. این مشکل میتواند از یک تحریک جزئی لثه تا یک عفونت جدی و خطرناک متغیر باشد. درک صحیح علت‌ها، شناخت علائم و آگاهی از روش‌های درمانی مناسب، گام اول برای مدیریت این وضعیت و حفظ سلامت دهان و دندان به شمار می‌رود. این مطلب یک راهنمای جامع برای آشنایی با دنیای پیچیده‌ی درد دندان و راه‌های مقابله با آن خواهد بود.
تایید شده توسط متخصصان مشاور مجله ایرانگان
دندان درد چیست؟
برای درک بهتر این عارضه، ابتدا باید با ماهیت و انواع آن آشنا شویم. درد دندان همیشه یکسان نیست و شکل‌های مختلف آن میتواند سرنخهای مهمی دربارهی علت اصلی به ما بدهد.
تعریف و انواع دندان درد
درد دندان زمانی رخ میدهد که بخش مرکزی و زنده‌ی دندان، یعنی پالپ، دچار التهاب یا تحریک شود. پالپ دندان شامل اعصاب بسیار حساس و رگ‌های خونی است و هرگونه آسیب به لایه‌های محافظ بیرونی دندان میتواند این بخش را تحت تاثیر قرار دهد و منجر به درد شود. دندان‌پزشکان معمولا درد را بر اساس ویژگی‌های آن دسته‌بندی می‌کنند تا به تشخیص دقیق‌تری برسند.
دردهای دندانی معمولا به سه شکل اصلی توصیف می‌شوند. نوع اول، درد تیز و خنجری است که به صورت ناگهانی شروع میشود و معمولا چند ثانیه تا چند دقیقه طول می‌کشد. این نوع درد اغلب در واکنش به محرک‌هایی مانند نوشیدنی‌های سرد، هوای سرد یا خوردن مواد شیرین ایجاد میشود و میتواند نشانهی وجود پوسیدگی، ترکخوردگی دندان یا تحلیل لثه باشد. نوع دوم، درد گنگ و ضرباندار است؛ یک درد مداوم و نبض‌دار که ممکن است ساعت‌ها یا حتی روزها ادامه پیدا کند. این درد معمولا نشاندهندهی یک مشکل جدیتر مانند التهاب شدید پالپ (پالپیت) یا تشکیل آبسهی دندانی است. نوع سوم، درد مداوم و مبهم است که شدت کمتری دارد اما به طور پیوسته احساس میشود. این درد میتواند ناشی از گیر کردن مواد غذایی بین دندان‌ها، بیماری لثه یا دندانقروچه (فشردن دندان‌ها روی هم) باشد.
درد ارجاعی؛ وقتی مشکل از دندان نیست
گاهی اوقات دردی که در دندان احساس می‌کنید، ریشه‌ای در خود دندان ندارد. این پدیده که به آن «درد ارجاعی» می‌گویند، زمانی اتفاق می‌افتد که مغز سیگنال‌های درد را از ناحیه‌ی دیگری دریافت میکند اما آن را به دندان‌ها نسبت میدهد. یکی از شایع‌ترین دلایل این نوع درد، سینوزیت است. التهاب و فشار در سینوس‌های فک بالا میتواند باعث ایجاد درد در دندان‌های بالایی شود. عفونت گوش، مشکلات مفصل گیجگاهی-فکی (TMJ) و حتی در موارد بسیار نادر، مشکلات قلبی نیز می‌توانند دردی ایجاد کنند که در فک و دندان‌ها احساس میشود. تشخیص این نوع دردها اهمیت زیادی دارد، زیرا درمان باید روی منشا اصلی مشکل متمرکز شود، نه دندان.
علائم دندان درد
درد، اصلی‌ترین نشانه است، اما توجه به سایر علائم دندان درد میتواند به تشخیص دقیق‌تر علت آن کمک شایانی کند. این نشانه‌ها مانند قطعات یک پازل هستند که تصویر کامل‌تری از وضعیت سلامت دهان و دندان شما ارائه می‌دهند.
درد ضرباندار
درد ضرباندار یا نبض‌دار، که گاهی شبیه به «تپیدن قلب در دندان» توصیف میشود، یکی از نشانه‌های کلاسیک التهاب یا عفونت شدید است. این نوع درد به دلیل افزایش جریان خون و فشار در ناحیه‌ی پالپ ملتهب دندان ایجاد میشود. درد ضرباندار اغلب با یک آبسه دندان همراه است، جایی که تجمع چرک باعث ایجاد فشار شدید بر روی اعصاب حساس دندان میشود و دردی عمیق و مداوم را به وجود می‌آورد.
حساسیت به سرما و گرما
حساسیت به دما یکی از رایج‌ترین شکایت‌هاست و زمانی رخ میدهد که لایه‌ی محافظ بیرونی دندان (مینا) آسیب دیده و لایه‌ی زیرین آن (عاج) در معرض محیط دهان قرار بگیرد. عاج دارای هزاران لوله‌ی میکروسکوپی است که مستقیما به عصب دندان متصل هستند. اگر درد ناشی از سرما یا گرما پس از برداشتن محرک، بیش از 10 تا 15 ثانیه ادامه پیدا کند، این یک زنگ خطر جدی است و احتمالا نشان میدهد که عصب دندان به طور غیرقابل برگشت آسیب دیده و ممکن است به درمان ریشه (عصب‌کشی) نیاز باشد. اما اگر درد به سرعت از بین برود، مشکل احتمالا خفیف‌تر است و میتواند ناشی از تحلیل لثه یا یک پوسیدگی کوچک باشد.
التهاب و تورم
تورم لثه در اطراف دندان دردناک، یا حتی گسترش آن به گونه و فک، یک نشانهی واضح از وجود عفونت است. این تورم پاسخ طبیعی بدن برای مبارزه با باکتری‌هاست. در موارد آبسهی دندانی، تورم به دلیل تجمع چرک در زیر بافت لثه یا در انتهای ریشه‌ی دندان ایجاد میشود. این وضعیت نه تنها دردناک است، بلکه نشان میدهد که عفونت در حال گسترش است و نیاز به مداخله‌ی فوری دندان‌پزشکی دارد.
نشانه‌هایی که نیاز به توجه فوری دارند
برخی علائم همراه با درد دندان، نشاندهندهی یک وضعیت اورژانسی هستند و نباید نادیده گرفته شوند. اگر درد دندان با هر یک از موارد زیر همراه بود، باید فورا به دندانپزشک یا مرکز اورژانس مراجعه کنید:
- تب و لرز: این علائم نشان می‌دهند که عفونت از محدوده‌ی دندان فراتر رفته و وارد جریان خون شده است.
- مشکل در بلع یا تنفس: تورم شدید ناشی از عفونت میتواند مسیر تنفسی را مسدود کند که یک وضعیت بسیار خطرناک و تهدیدکننده‌ی زندگی است.
- تورم قابل مشاهده در صورت، فک یا گردن: این حالت نشاندهندهی گسترش شدید عفونت در بافت‌های نرم است.
- طعم بد یا بوی نامطبوع مداوم در دهان: این موضوع میتواند ناشی از تخلیه‌ی چرک از یک آبسهی فعال باشد.
علت‌های شایع دندان درد
شناخت علت دندان درد اولین قدم برای درمان موثر و پیشگیری از تکرار آن است. مشکلات دندانی اغلب به صورت یک زنجیره‌ی به هم پیوسته رخ می‌ده دهند؛ یک مشکل کوچک و درمان‌نشده میتواند به مرور زمان به یک وضعیت پیچیده و دردناک تبدیل شود.
پوسیدگی دندان
شایع‌ترین دلیل درد دندان، پوسیدگی است. این فرآیند زمانی آغاز میشود که باکتری‌های موجود در پلاک دندانی از قند و نشاسته‌ی باقی‌مانده در دهان تغذیه کرده و اسید تولید می‌کنند. این اسید به تدریج مینای سخت دندان را حل کرده و حفره ایجاد میکند. در مراحل اولیه، پوسیدگی ممکن است هیچ دردی نداشته باشد. اما با عمیق‌تر شدن حفره و رسیدن آن به لایه‌ی حساس عاج و در نهایت به پالپ، درد و حساسیت آغاز میشود. در واقع، دردی که احساس می‌کنید، نتیجه‌ی یک فرآیند تخریبی است که مدت‌ها قبل شروع شده است.
عفونت لثه
بیماری‌های لثه نیز می‌توانند باعث درد شوند. التهاب لثه (ژنژیویت)، که مرحله‌ی اولیه‌ی بیماری لثه است، با قرمزی، تورم و خونریزی لثه‌ها مشخص میشود. اگر این وضعیت درمان نشود، میتواند به پریودنتیت تبدیل شود که یک عفونت لثه پیشرفته‌تر است و در آن استخوان حمایت‌کننده‌ی دندان نیز تحلیل می‌رود. در هر دو حالت، لثه‌های ملتهب و حساس می‌توانند دردی مبهم و مداوم ایجاد کنند.
آبسه دندانی
آبسه دندانی یک پاکت پر از چرک است که در اثر عفونت باکتریایی ایجاد میشود و یکی از دردناک‌ترین مشکلات دندانی به شمار می‌رود. آبسه معمولا در انتهای ریشه‌ی دندان (در نتیجه‌ی یک پوسیدگی عمیق و درمان‌نشده) یا در کنار دندان (به دلیل بیماری شدید لثه) تشکیل میشود. درد ناشی از آبسه معمولا شدید، مداوم و ضرباندار است و با فشار آوردن روی دندان یا جویدن تشدید میشود.
دندان عقل نهفته
دندان‌های عقل، آخرین دندان‌هایی هستند که در دهان رشد می‌کنند و اغلب فضای کافی برای رویش صحیح ندارند. یک دندان عقل نهفته یا نیمه‌نهفته میتواند با فشار آوردن به دندان‌های مجاور، ایجاد التهاب در لثه‌ی اطراف (پریکورونیت) یا تشکیل کیست، باعث درد شدیدی شود که به فک و گوش نیز کشیده میشود.
ارتباط دندان درد و سینوزیت
یکی از دلایل کمتر شناخته‌شده‌ی درد دندان، التهاب سینوس‌ها یا سینوزیت است. ارتباط دندان درد و سینوزیت به دلیل نزدیکی آناتومیک ریشه‌های دندان‌های آسیای بزرگ فک بالا به کف حفره‌ی سینوس ماگزیلاری است. زمانی که سینوس‌ها به دلیل سرماخوردگی، آلرژی یا عفونت، ملتهب و پر از مایع می‌شوند، فشار ناشی از این التهاب به انتهای ریشه‌های دندان وارد میشود. مغز این فشار را به عنوان درد دندان تفسیر میکند. برای تشخیص تفاوت، باید بدانید که درد دندان ناشی از سینوزیت معمولا یک درد مبهم است که چندین دندان بالایی را درگیر میکند، با خم شدن به جلو بدتر میشود و با علائم دیگری مانند گرفتگی بینی و احساس فشار در صورت همراه است. در مقابل، درد ناشی از مشکلات دندانی معمولا تیزتر، متمرکز بر یک دندان و حساس به دما یا جویدن است.
روش‌های تشخیص دندان درد
تشخیص دقیق علت درد دندان کلید درمان موفقیت‌آمیز است. دندانپزشک با ترکیبی از معاینات بالینی و ابزارهای تشخیصی، منشا اصلی مشکل را پیدا میکند.
معاینه دندان‌پزشکی
اولین قدم، یک معاینه‌ی دقیق توسط دندانپزشک است. این معاینه شامل چندین مرحله است. ابتدا دندانپزشک به صورت چشمی دندان‌ها و لثه‌ها را برای یافتن نشانه‌های واضحی مانند حفره‌های پوسیدگی، ترکخوردگی، پرکردگی‌های شکسته یا تورم بررسی میکند. سپس ممکن است از تست دق (Percussion) استفاده کند؛ در این روش، به آرامی با انتهای یک ابزار دندان‌پزشکی به دندان‌های مختلف ضربه زده میشود. دندانی که به این ضربه حساسیت نشان دهد، احتمالا منشا التهاب است. تست‌های حرارتی نیز برای ارزیابی سلامت عصب دندان به کار می‌روند. دندانپزشک با قرار دادن یک ماده‌ی سرد روی دندان، واکنش عصب را می‌سنجد تا مشخص کند آیا پالپ زنده و سالم است، ملتهب شده یا از بین رفته است.
تصویربرداری (رادیوگرافی)
رادیوگرافی یا عکس‌برداری با اشعه ایکس یک ابزار تشخیصی حیاتی است، زیرا به دندانپزشک اجازه میدهد تا ساختارهای غیرقابل مشاهده با چشم را ببیند. عکس‌های رادیوگرافی می‌توانند پوسیدگی‌های پنهان بین دندان‌ها یا زیر پرکردگی‌های قدیمی را آشکار کنند. همچنین وجود آبسه در انتهای ریشه، میزان تحلیل استخوان ناشی از بیماری لثه، موقعیت دندان‌های نهفته مانند دندان عقل و وجود کیست یا تومور در استخوان فک را به وضوح نشان می‌دهند. بدون رادیوگرافی، تشخیص بسیاری از مشکلات دندانی غیرممکن یا بسیار دشوار خواهد بود.
درمان دندان درد
روش درمان به علت اصلی درد بستگی دارد. برخی راهکارها می‌توانند به طور موقت درد را تسکین دهند، اما درمان قطعی نیازمند مداخله‌ی حرفه‌ای دندانپزشک است.
درمان خانگی موقت
بسیار مهم است که بدانیم راهکارهای خانگی یک درمان قطعی نیستند، بلکه روش‌هایی برای مدیریت درد تا زمان مراجعه به دندانپزشک محسوب می‌شوند. هدف اصلی این روشها، کاهش التهاب و تسکین موقتی درد است. یکی از موثرترین گزینه‌ها برای درمان خانگی دندان درد، شستشوی دهان با آب نمک گرم است. این کار به ضدعفونی کردن محیط دهان و کاهش التهاب لثه کمک میکند.
استفاده از کمپرس سرد نیز برای تسکین فوری دندان درد بسیار مفید است. قرار دادن یک کیسه‌ی یخ پیچیده‌شده در پارچه روی گونه (به مدت 15 تا 20 دقیقه) باعث انقباض رگ‌های خونی، کاهش تورم و بیحس شدن موضعی ناحیه‌ی دردناک میشود. روغن میخک نیز به دلیل داشتن ماده‌ای به نام اوژنول که یک بی‌حس‌کننده‌ی طبیعی است، از قدیم برای کاهش درد دندان استفاده می‌شده است. همچنین، بالا نگه داشتن سر هنگام خواب با استفاده از یک بالش اضافی، از تجمع خون در ناحیه‌ی سر جلوگیری کرده و میتواند درد ضرباندار را کاهش دهد.
درمان دارویی
داروهای مسکن بدون نسخه (OTC) می‌توانند ابزار مفیدی برای کنترل درد باشند. داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و ناپروکسن معمولا انتخاب‌های خوبی هستند، زیرا علاوه بر کاهش درد، التهاب را نیز کنترل می‌کنند که اغلب علت اصلی درد دندان است. استامینوفن نیز یک مسکن موثر است، اما خاصیت ضدالتهابی ندارد و برای افرادی که به دلایل پزشکی نمی‌توانند از NSAIDها استفاده کنند، گزینه‌ی مناسب‌تری به شمار می‌رود. نوافن که ترکیبی از ایبوپروفن، استامینوفن و کافئین است، به دلیل اثرگذاری قوی، یکی از گزینه‌های محبوب برای دردهای شدید محسوب میشود. در جدول زیر، مقایسه‌ای بین مسکن‌های رایج ارائه شده است تا به شما در انتخاب بهترین قرص برای دندان درد کمک کند.
| نام دارو | نوع | مناسب برای | نکات مهم |
| ایبوپروفن (مثل ژلوفن، ادویل) | ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAID) | دردهای خفیف تا شدید، به ویژه دردهای التهابی | برای کاهش عوارض گوارشی بهتر است با غذا مصرف شود. |
| استامینوفن (پاراستامول) | مسکن و تب‌بر | دردهای خفیف تا متوسط، مناسب برای افراد حساس به NSAIDها | مصرف بیش از حد میتواند به کبد آسیب برساند. |
| ناپروکسن | ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAID) | دردهای متوسط تا شدید | اثر طولانی‌تری نسبت به ایبوپروفن دارد و نیاز به مصرف کمتری در روز دارد. |
| نوافن | ترکیبی (ایبوپروفن + استامینوفن + کافئین) | دردهای شدید | به دلیل ترکیب چند ماده، اثر تسکین‌دهنده‌ی قوی و سریعی دارد. |
اقدامات دندان‌پزشکی
درمان‌های خانگی و دارویی تنها درد را به طور موقت کنترل می‌کنند؛ درمان قطعی نیازمند رفع علت اصلی مشکل توسط دندانپزشک است.
- پر کردن دندان: اگر علت درد، پوسیدگی باشد، دندانپزشک بخش پوسیده را برداشته و حفره را با مواد مخصوص پر میکند. این کار از پیشرفت پوسیدگی و رسیدن آن به عصب جلوگیری میکند.
- درمان ریشه (عصب‌کشی): زمانی که عفونت یا التهاب به پالپ (عصب) دندان رسیده باشد، درمان ریشه تنها راه نجات دندان است. در این روش، پالپ عفونی خارج شده، کانال‌های ریشه تمیز و ضدعفونی و در نهایت با مواد مخصوص پر می‌شوند.
- کشیدن دندان: در مواردی که دندان به شدت تخریب شده و قابل ترمیم نباشد، یا در مورد دندان عقل نهفته که باعث ایجاد مشکل شده، کشیدن دندان ضروری است.
- درمان بیماری لثه: برای عفونت لثه، درمان‌هایی مانند جرم‌گیری عمیق (برساژ و تسطیح ریشه) برای حذف پلاک و جرم از زیر خط لثه انجام میشود.
ملاحظات ویژه در دندان درد
برخی شرایط خاص مانند درد شبانه یا درد در کودکان، نیازمند توجه و رویکردهای ویژه‌ای هستند.
مدیریت دندان درد شبانه
بسیاری از افراد گزارش می‌دهند که درد دندانشان در شب شدیدتر میشود. این پدیده دو دلیل اصلی دارد. دلیل فیزیولوژیک این است که وقتی دراز می‌کشیم، جریان خون به سمت سر افزایش می‌یابد. این افزایش فشار خون در ناحیه‌ی ملتهب دندان، درد ضرباندار را تشدید میکند. دلیل روان‌شناختی نیز این است که در طول روز، مشغله‌های مختلف حواس ما را از درد پرت می‌کنند، اما در سکوت و آرامش شب، مغز ما به طور کامل روی درد متمرکز میشود و آن را شدیدتر احساس میکند. برای مدیریت دندان درد شبانه، علاوه بر راهکارهای خانگی ذکر شده، حتما سر خود را با یک یا دو بالش اضافی بالاتر از سطح بدن نگه دارید و از خوردن غذاهای شیرین یا اسیدی قبل از خواب پرهیز کنید.
رویکرد درمانی برای دندان درد کودکان
درد دندان در کودکان میتواند بسیار نگران‌کننده باشد. علل شایع دندان درد کودکان شامل پوسیدگی (اغلب به دلیل مصرف زیاد مواد قندی)، گیر کردن غذا بین دندان‌ها، رویش دندان‌های جدید و آسیب‌های ناشی از زمین خوردن است. برای تسکین موقت درد، میتوانید دهان کودک را با آب نمک ولرم شستشو دهید (به شرطی که کودک آن را قورت ندهد) یا از کمپرس سرد روی گونه‌ی او استفاده کنید. در صورت نیاز به مسکن، حتما از داروهای مخصوص کودکان مانند شربت استامینوفن یا ایبوپروفن و با دوز مناسب بر اساس وزن کودک استفاده کنید و از دادن آسپرین به کودکان جدا خودداری کنید. هرگز ژل‌های بی‌حسی بزرگسالان را بدون مشورت پزشک برای کودک به کار نبرید.
پیشگیری از دندان درد
بهترین، کم‌هزینه‌ترین و موثرترین راه برای مقابله با درد دندان، جلوگیری از وقوع آن است. پیشگیری از دندان درد با رعایت چند اصل ساده اما حیاتی امکان‌پذیر است.
بهداشت دهان و دندان
پایه‌ی اصلی سلامت دندان‌ها، رعایت بهداشت روزانه است. مسواک زدن حداقل دو بار در روز، هر بار به مدت دو دقیقه و با استفاده از خمیردندان حاوی فلوراید، پلاک‌های میکروبی را از سطح دندان‌ها پاک میکند. استفاده روزانه از نخ دندان نیز برای تمیز کردن فواصل بین دندانی، جایی که مسواک به آن دسترسی ندارد، ضروری است. این دو اقدام ساده، خط اول دفاعی شما در برابر پوسیدگی و بیماری‌های لثه هستند.
تغذیه مناسب
رژیم غذایی شما تاثیر مستقیمی بر سلامت دندان‌هایتان دارد. محدود کردن مصرف مواد قندی و نوشیدنی‌های شیرین، غذای اصلی باکتری‌های مولد پوسیدگی را از دسترس آن‌ها دور میکند. در مقابل، مصرف مواد غذایی سالم مانند میوه‌ها و سبزیجات ترد (که به تمیز شدن دندان‌ها کمک می‌کنند)، لبنیات (که منبع کلسیم هستند) و نوشیدن آب فراوان، به تقویت دندان‌ها و حفظ سلامت دهان کمک میکند.
مراجعه منظم به دندانپزشک
مراجعه‌ی منظم به دندانپزشک (معمولا هر 6 ماه یک بار) صرفا برای زمانی نیست که درد دارید. این مراجعات برای معاینات دوره‌ای و جرم‌گیری حرفه‌ای ضروری هستند. دندانپزشک میتواند مشکلات را در مراحل بسیار اولیه، یعنی قبل از اینکه به درد و ناراحتی منجر شوند، تشخیص داده و با درمانی ساده و کم‌هزینه از پیشرفت آن‌ها جلوگیری کند. این رویکرد پیشگیرانه، شما را از گرفتار شدن در چرخه‌ی درد، درمان‌های پیچیده و هزینه‌های سنگین نجات میدهد.
جمع‌بندی
در نهایت، باید به یاد داشت که دندان درد یک پیام مهم از بدن است که هرگز نباید آن را نادیده گرفت. اگرچه روش‌های خانگی و داروهای مسکن می‌توانند به طور موقت آرامش را به شما بازگردانند، اما آن‌ها علت اصلی مشکل را برطرف نمی‌کنند. تشخیص دقیق و درمان قطعی تنها توسط دندانپزشک امکان‌پذیر است. با این حال، قدرتمندترین ابزار در دستان شما، پیشگیری است. رعایت بهداشت دهان و دندان، داشتن یک رژیم غذایی سالم و انجام معاینات منظم دندان‌پزشکی، بهترین راه برای اطمینان از لبخندی سالم و زندگی بدون درد است.
منبع: healthline
