همه چیز درباره تیروئید؛ علائم پرکاری، کم کاری و عوارض آن

غده تیروئید، غده‌ای کوچک اما حیاتی است که نقش بسیار مهمی در تنظیم متابولیسم، انرژی بدن و تعادل هورمونی دارد. وقتی این غده به درستی کار نکند، می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای بر سلامت جسم و ذهن بگذارد و باعث ایجاد اختلالاتی مانند پرکاری یا کم‌کاری شود. مشکلات تیروئیدی تنها به تغییر وزن یا انرژی محدود نمی‌شوند؛ آن‌ها می‌توانند خواب، خلق و خو، سلامت قلب، پوست، مو و حتی توانایی تمرکز و حافظه را تحت تاثیر قرار دهند. در این مقاله، به علائم، نشانه‌ها و عوارض پرکاری و کم‌کاری تیروئید می‌پردازیم و توضیح می‌دهیم که چگونه این اختلالات شناسایی می‌شوند و چه راهکارهایی برای مدیریت و درمان آن‌ها وجود دارد. با شناخت کامل این غده و عملکرد آن، می‌توانیم نشانه‌های اولیه مشکلات را شناسایی کرده و از عوارض جدی پیشگیری کنیم.

غده تیروئید چیست؟

غده تیروئید یک بافت کوچک پروانه‌ای شکل به شمار می‌رود که در قسمت جلویی گردن، درست پایین حنجره، قرار دارد. با وجود اندازه کوچک، این غده نقشی حیاتی را در بدن ایفا می‌کند و مسئول تولید هورمون‌های تیروئید یعنی تیروکسین (T4) و تری‌یودوتیرونین (T3) است. این هورمون‌ها متابولیسم بدن را تنظیم می‌کنند، یعنی سرعت تبدیل غذا به انرژی، عملکرد قلب، دمای بدن، رشد سلول‌ها و فعالیت سیستم عصبی را کنترل می‌کنند.

به دلیل تاثیر گسترده هورمون‌های تیروئید بر ارگان‌ها و سیستم‌های مختلف بدن، هر گونه اختلال در عملکرد غده می‌تواند منجر به مشکلات متنوع جسمی و روانی شود. به طور کلی، غده مورد نظر یک محرک کلیدی انرژی و تعادل هورمون ها در بدن محسوب می‌شود و سلامت آن برای عملکرد طبیعی تمام بدن حیاتی است.

بیماری و اختلالات تیروئید

غده تیروئید می‌تواند به شیوه‌های مختلف دچار اختلال شود که عملکرد آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ این اختلالات طیفی از کم‌کاری و پرکاری تا گواتر، ندول‌ها، التهاب و سرطان را در بر می‌گیرند.

کم‌کاری تیروئید

یکی از رایج‌ترین اختلالات، Hypothyroidism یا کم‌کاری تیروئید است؛ هنگامی که غده به اندازه کافی هورمون تولید نکند، فرآیندهای متابولیک بدن کند می‌شوند و فرد ممکن است احساس خستگی، افزایش وزن، یبوست، پوست خشک و افسردگی کند.

پرکاری تیروئید

در مقابل، Hyperthyroidism یا پرکاری تیروئید زمانی رخ می‌دهد که غده بیش از حد هورمون تولید کند، که می‌تواند متابولیسم بدن را بیش‌فعال کند و علائمی مانند کاهش وزن، افزایش ضربان قلب، اضطراب، تعریق زیاد و لرزش دست را ایجاد کند.

گواتر

علاوه بر این، اختلالاتی مانند گواتر یا بزرگ شدن غده هم شایع است؛ گواتر ممکن است همراه یا بدون تغییر سطح هورمون باشد، ولی خود می‌تواند باعث احساس فشار در گردن، اختلال بلع یا ظاهر مشخص شود.

توده‌های تیروئید

همچنین، ندول‌های تیروئیدی یا همان برجستگی‌ها یا توده‌ها هم قابل مشاهده‌اند که اغلب خوش‌خیم‌اند، اما به بررسی نیاز دارند؛ چرا که در برخی موارد ممکن است سرطانی باشند.

بیماری هاشیموتو و بیماری گریوز

یکی از علل مهم کم‌کاری، بیماری هاشیموتو یا Hashimoto’s disease است؛ اختلال خودایمنی که در آن دستگاه ایمنی به غده مربوطه حمله می‌کند و آن را به تدریج از کار می‌اندازد. از سوی دیگر، برای پرکاری، بیماری گریوز یا Graves’ disease یکی از علل عمده محسوب می‌شود؛ وضعیت خودایمنی که منجر به تولید بیش از حد هورمون می‌شود.

تاریخچه خانوادگی، جنسیت (زنان بیشتر در معرض‌ هستند) و وجود سایر بیماری‌های خودایمنی از جمله عوامل موثر در بروز این اختلالات هستند. طبق منابع، بیش از ۷۵ درصد از افرادی که به اختلال تیروئید مبتلا می‌شوند، حداقل یک نفر در خانواده‌شان سابقه آن را دارد. به طور کلی، آگاهی از طیف اختلالات تیروئیدی و نشانه‌های آن‌ها گام مهمی در تشخیص زودهنگام و مدیریت موثر است؛ چرا که این اختلالات می‌توانند سلامت عمومی بدن را به شکل گسترده تحت تاثیر قرار دهند.

علائم تیروئید

در اختلالات تیروئیدی، بسته به این که غده به ‌اندازه کافی هورمون تولید کند یا بیش از حد، مجموعه‌ای متفاوت از علائم بروز می‌کند که معمولا بر متابولیسم، قلب، دستگاه عصبی، پوست و مو تاثیر دارند. در ادامه، علائم مربوط به هر حالت را به تفکیک آورده‌ شده است:

علائم تیروئید کم‌کار

اختلال کم‌کاری زمانی رخ می‌دهد که غده مربوطه نتواند به میزان کافی هورمون تولید کند؛ در نتیجه بسیاری از عملکردهای بدن «کُند» می‌شوند. علائم رایج عبارت‌اند از:

• خستگی زیاد، احساس بی‌حالی و کمبود انرژی.
• افزایش وزن غیرقابل توضیح یا دشواری در کاهش وزن.
• احساس سرما حتی در دمای معمولی یا حساسیت به سرما.
• پوست خشک، موهای شکننده یا نازک، ریزش مو.
• یبوست یا کاهش دفعات دفع.
• صدای گرفته، احساس تورم یا سنگینی در گردن (احتمال گواتر).
• مشکلات حافظه یا تمرکز، خلق افسرده یا تحریک‌پذیری.
• ضربان قلب آهسته نسبت به حالت طبیعی.
• قاعدگی نامنظم یا سنگین‌تر شدن در زنان.

علائم تیروئید پرکار

در حالت پرکاری، غده مربوطه بیش از حد هورمون تولید می‌کند و بسیاری از عملکردهای بدن بیش‌فعال می‌شوند؛ علائم معمول این حالت شامل موارد زیر است:

• کاهش وزن چشمگیر با این‌که اشتها ممکن است افزایش یافته باشد.
• افزایش ضربان قلب یا تپش، گاهی نامنظم، احساس «ضربان شدید» در قفسه سینه.
• اضطراب، عصبی بودن، لرزش دست‌ها، بی‌قراری یا مشکل در خواب.
• تعریق زیاد، حساسیت به گرما، احساس گرم بودن زیاد بدن.
• مدفوع متعدد یا اسهال، عملکرد گوارش سریع‌تر از معمول.
• بزرگ شدن غده در گردن (گواتر) یا احساس سنگینی در گردن.
• ضعف عضلانی، به‌ ویژه در عضلات بزرگ مثل ران‌ها یا شانه‌ها.
• اختلال در قاعدگی، کاهش یا بی‌نظمی در دوره‌های قاعدگی زنان

توجه به این علائم می‌تواند نوع اختلال را مشخص کند.

تشخیص و آزمایش تیروئید

برای تشخیص اختلالات غده تیروئید، فرآیندی ترکیبی و چندگانه به کار می‌رود که شامل بررسی تاریخچه‌ پزشکی، معاینه فیزیکی، آزمایش‌های خونی و در موارد لازم تصویربرداری و سایر تست‌هاست.

در گام اول، پزشک درباره‌ی علائم بیمار، سابقه خانوادگی و داروها یا وضعیت‌های زمینه‌ای که ممکن است عملکرد این غده را تحت‌الشعاع قرار دهند، سوال می‌کند. سپس معاینه فیزیکی انجام می‌شود؛ به ‌ویژه بررسی گردن برای وجود گواتر یا ندول‌های تیروئیدی، بررسی ضربان قلب، فشار خون، وضعیت پوست و مو و علائم دیگر اختلالات هورمونی.

مرحله‌ بعدی عمدتا آزمایش خون است. مهم‌ترین تست‌های اولیه شامل اندازه‌گیری سطح هورمون تحریک‌کننده تیروئید (TSH) و هورمون‌های آزاد تیروئید مانند T4 (و گاهی T3) هستند. از آنجا که TSH توسط غده‌ هیپوفیز تولید می‌شود و میزان آن به میزان عملکرد غده وابسته است، یکی از حساس‌ترین شاخص‌هاست.

اگر نتایج اولیه نشان‌دهنده‌ اختلال باشند، ممکن است آزمایش‌های تکمیلی برای آنتی‌بادی‌های تیروئیدی (مثل در بیماری‌های خودایمنی مثل Hashimoto’s disease یا Graves’ disease) انجام شود. در کنار آزمایش‌های خونی، گاهی تصویربرداری‌های تخصصی هم انجام می‌شود؛ برای مثال اولتراسوند برای مشاهده‌ ساختار غده و تعیین وجود ندول‌ها یا بزرگ‌ شدن غیرطبیعی، تست جذب یُد رادیواکتیو (RAIU) یا اسکن غده برای بررسی عملکرد غده و میزان جذب یُد، و در موارد خاص بیوپسی برای بررسی احتمال بدخیمی.

در نهایت، نتایج تمامی این مراحل در کنار علائم بالینی و سابقه بیمار، به پزشک این امکان را می‌دهد که تشخیص دقیق‌تری را ارائه دهد. همچنین پزشک می‌تواند نوع اختلال، شدت آن و بهترین مسیر درمانی را نیز مشخص کند.

علت اختلالات تیروئید

اختلالات می‌توانند دلایل متنوع و پیچیده‌ای داشته باشند و معمولا ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و خودایمنی هستند. یکی از شایع‌ترین علل، بیماری‌های خودایمنی است؛ در این شرایط، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت غده حمله می‌کند و عملکرد آن را مختل می‌سازد؛ برای مثال، بیماری هاشیموتو یکی از دلایل اصلی کم‌کاری است که به تدریج باعث تخریب غده و کاهش تولید هورمون می‌شود، در حالی که بیماری گریوز از علل رایج پرکاری بوده و باعث تولید بیش از حد هورمون توسط غده می‌شود.

ژنتیک

عوامل ژنتیکی و خانوادگی هم نقش مهمی دارند؛ افراد دارای سابقه خانوادگی اختلالات تیروئیدی، به ویژه زنان، بیشتر در معرض ابتلا هستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که بیش از نیمی از بیماران مبتلا به بیماری تیروئید، حداقل یک خویشاوند درجه یک با سابقه مشابه دارند. این موضوع نشان‌دهنده تاثیر ژنتیک و همچنین امکان اثرگذاری تعامل ژن و محیط در بروز بیماری است.

عدم تعادل در مصرف ید

کمبود یا افراط ید نیز می‌تواند علت مهمی باشد. ید یکی از عناصر ضروری برای تولید هورمون‌های تیروئید است و کمبود آن می‌تواند منجر به کم‌کاری تیروئید و گواتر شود. از سوی دیگر، مصرف بیش از حد ید، به ویژه از طریق مکمل‌ها یا برخی داروها، ممکن است عملکرد آن را بیش‌فعال کند و باعث پرکاری شود.

داروهای پزشکی

داروها و درمان‌های پزشکی نیز می‌توانند عملکرد تیروئید را تحت تاثیر قرار دهند. داروهایی مانند لیتیوم (برای اختلالات روانی) یا برخی داروهای ضد تیروئید می‌توانند باعث کم‌کاری یا پرکاری موقت شوند. همچنین درمان‌های رادیواکتیو یا جراحی برای بیماری‌های قبلی تیروئید می‌توانند تولید هورمون‌ها را کاهش دهند.

سبک زندگی

عوامل محیطی و سبک زندگی نیز در بروز اختلالات تیروئید موثر هستند. قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی صنعتی، آلودگی‌های محیطی، استرس مزمن و به ویژه تغذیه نامتعادل ممکن است عملکرد تیروئید را دچار اختلال کنند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که استرس طولانی‌ مدت می‌تواند پاسخ ایمنی بدن را تغییر دهد و ریسک بیماری‌های خودایمنی تیروئید را افزایش دهد.

عوامل جنسی

عوامل سنی و جنسیتی نیز نقش به‌سزایی در بروز اختلالات تیروئیدی دارند؛ این اختلالات در زنان به ‌ویژه بعد از ۳۰ سالگی و در دوران بارداری شایع‌تر است. با افزایش سن، میزان شیوع کم‌کاری و ندول‌های تیروئید افزایش پیدا می‌کند، بنابراین رصد مداوم و آزمایش‌های دوره‌ای برای افراد در معرض خطر اهمیت زیادی دارد.

خطرات و عوارض تیروئید

اختلالات تیروئید، فراتر از تغییرات سطح هورمون‌های تیروئید می‌توانند به مجموعه‌ای از عوارض و خطرات جدی برای سلامت فرد منجر شوند. اگر غده تیروئید به‌ درستی تنظیم نشود – چه کم‌کار باشد و چه پرکار – بدن ممکن است مسیرهای متعددی را طی کند که پیامدهای مهمی برای قلب، استخوان‌ها، سیستم تولیدمثل و سایر ارگان‌ها دارد. در ادامه، به برخی از این خطرات و عوارض قابل توجه می‌پردازیم.

در حالت پرکاری، تولید بیش از حد هورمون‌ها متابولیسم بدن را به مقدار زیادی تسریع می‌کند و این فرایند می‌تواند قلب را تحت فشار قرار دهد. بر اساس منابع معتبر، یکی از شدید‌ترین عوارض این وضعیت «Thyroid storm» است که اگر درمان نشود، ممکن است به نارسایی قلبی، شوک عروقی و حتی مرگ منجر شود. همچنین، پرکاری تیروئید می‌تواند رشد پوکی استخوان را تسریع کند و ریسک شکستگی را افزایش دهد.

در وضعیت کم‌کاری تیروئید نیز، کاهش سطح هورمون‌ها سبب کند شدن عملکرد بسیاری از ارگان‌ها می‌شود که این امر می‌تواند به عوارض زیر منجر گردد:‌

• کاهش ضربان قلب
• افزایش کلسترول خون
• تجمع مایعات در بدن و احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی بیشتر.

علاوه بر این، کاهش شدید و درمان‌نشده هورمون‌های تیروئیدی ممکن است منجر به «کمای میکسدم» ‌(myxedema coma) شود؛ حالتی که در آن سطح هورمون‌ها بسیار پایین آمده و خطر مرگ را به ‌طور جدی افزایش می‌دهد.

از سوی دیگر، بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر) و تشکیل ندول‌ها در تیروئید می‌تواند خود عارضه‌ای جدا تلقی شود که ممکن است بلع یا تنفس را مختل کند یا ارتباط نزدیکی با سرطان تیروئید داشته باشد؛ به‌عنوان مثال، در نودل‌هایی که در کودکان و نوجوانان یافت می‌شوند، ریسک سرطان بیشتر است. در نهایت امر، تاثیر این اختلالات بر سیستم تولید مثل هم قابل توجه است؛ کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌توانند به مشکلات باروری، قاعدگی نامنظم، سقط جنین، یا تولد زودرس منجر شوند.

با توجه به آنچه گفته شد، این‌که اختلالات تیروئید را تنها به عنوان مشکلی ساده در نظر بگیریم، بی‌انصافی است؛ چرا که پیامدهای آنها ممکن است پیچیده، گسترده و خطرناک باشند. کنترل منظم وضعیت، بررسی مرتب هورمون‌ها، و پیگیری دقیق با پزشک بسیار حیاتی است تا از بروز این عوارض جدی جلوگیری شود.

درمان بیماری تیروئید

درمان اختلالات تیروئید بسته به این که این غده کم‌کار یا پرکار باشد، متفاوت است و هدف آن بازگرداندن سطح هورمون‌های تیروئیدی به حالت مطلوب، کاهش علائم، جلوگیری از بروز عوارض و حفظ کیفیت زندگی بیمار است. در ادامه، روش‌های رایج درمان را متوجه می‌شوید:

درمان کم‌کاری تیروئید

در کم‌کاری تیروئید، این غده نمی‌تواند هورمون کافی تولید کند؛ از همین رو، درمان غالبا روی جبران این کمبود هورمون تمرکز دارد. در این مورد، دارویی مانند Levothyroxine (لوو تیروکسین) به ‌عنوان جایگزین این هورمون تجویز می‌شود که توسط بدن جذب شده و سطح هورمون‌ها را به حالت طبیعی نزدیک می‌کند. همچنین درمان ممکن است شامل رصد دوره‌ای سطح هورمون‌ها (TSH, T4) و تنظیم دوز دارو بر اساس پاسخ بیمار باشد. در برخی بیماری‌های زمینه‌ای مانند هاشیموتو نیز که موجب کم‌کاری تیروئید می‌شوند، درمان مداوم برای عمر بیمار لازم است.

درمان پرکاری تیروئید

در پرکاری تیروئید، این غده بیش از حد هورمون تولید می‌کند، بنابراین درمان غالبا به کاهش تولید هورمون، کنترل علائم و در موارد لازم حذف بخشی از فعالیت غده می‌پردازد. از جمله راهکارها می‌توان به داروهایی اشاره کرد که تولید هورمون‌ها را مهار می‌کنند، مانند داروهای ضدتیروئید. همچنین ممکن است از بتا-بلاکرها برای کاهش ضربان قلب سریع، لرزش و تعریق استفاده شود. در شرایط خاص، درمان با یُد رادیواکتیو یا جراحی غده تیروئید نیز مطرح می‌شود، به ویژه زمانی که عضو دچار بزرگ شدگی، ندول یا تغییرات ساختاری شده است.

درمان‌های حمایتی

علاوه بر داروها و درمان‌های مستقیم، تغییر سبک زندگی، رعایت رژیم غذایی مناسب، کنترل سطح یُد و مکمل‌های غذایی در برخی بیماران توصیه می‌شود؛ برای مثال، در کم‌کاری، دریافت مواد مغذی مانند سلنیوم کمک‌کننده است. همچنین رصد منظم توسط پزشک، انجام آزمایش‌های دوره‌ای هورمونی و رعایت دقیق زمان و نحوه مصرف دارو، در موفقیت درمان اهمیت دارد. مثلا داروی تیروئید معمولا باید صبح‌ها با شکم خالی مصرف ‌شود.

لازم است تاکید شود که هیچ درمان یکسانی برای همه اختلالات تیروئید ندارد؛ تشخیص دقیق نوع اختلال، شدت آن، وضعیت عمومی بیمار، وجود بیماری‌های همراه و پاسخ قبلی به درمان، همگی در طراحی برنامه درمانی موثر دخیل هستند. همکاری نزدیک بیمار با متخصص غدد، تعهد به مصرف دارو و پیگیری منظم، از مهم‌ترین عوامل موفقیت درمان به شمار می‌روند.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

تشخیص به‌ موقع اختلالات تیروئید نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عوارض جدی دارد. اگر فردی هر یک از علائم کم‌کاری یا پرکاری را تجربه کند، مراجعه به پزشک غدد یا پزشک عمومی برای او ضروری است. این علائم می‌توانند شامل خستگی غیرمعمول، تغییرات ناگهانی وزن، لرزش دست‌ها، تپش قلب، تعریق بیش از حد، احساس سردی یا گرمای شدید، ریزش مو یا تورم گردن باشند.

همچنین در صورت وجود سابقه خانوادگی بیماری تیروئید یا ابتلا به بیماری‌های خودایمنی دیگر، حتی در غیاب علائم واضح، بررسی دوره‌ای تیروئید توصیه می‌شود. زنان باردار یا کسانی که قصد بارداری دارند نیز باید کنترل هورمون تیروئید را جدی بگیرند، چرا که اختلالات تیروئید می‌تواند بر سلامت جنین و روند بارداری تاثیر بگذارد.

مراجعه به پزشک زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که علائم شدید یا سریعا پیش‌رونده باشند؛ برای مثال، ضربان قلب بسیار سریع، تعریق شدید، تورم گردن قابل توجه، یا کاهش وزن ناگهانی. تشخیص به موقع و درمان صحیح می‌تواند از بروز عوارض جدی مانند مشکلات قلبی، شکستگی استخوان، ناباروری و حتی کمای میکسدم یا Thyroid storm جلوگیری کند.

به طور خلاصه، هر تغییری غیرعادی در انرژی، وزن، خلق و خو، ضربان قلب، پوست یا مو که برای مدتی ادامه پیدا کند، دلیل کافی برای مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های تیروئید است تا از پیشرفت بیماری جلوگیری و درمان به موقع آغاز شود.

منبع: clevelandclinic – medlineplus