خواب، شاید سادهترین فعالیت زیستی انسان به نظر برسد؛ اما در واقع یکی از پیچیدهترین فرایندهای فیزیولوژیک بدن است که بدون آن، هیچ یک از عملکردهای مغزی، هورمونی و ایمنی در وضعیت طبیعی باقی نمیمانند. برخلاف تصور عموم که خواب را نوعی «خاموشی» بدن میدانند، مغز در این ساعات پرکارتر از همیشه است؛ خاطرات را ساماندهی میکند، سموم تجمعیافته را دفع میکند، سیستم ایمنی را تقویت میسازد و انرژی مورد نیاز روز بعد را بازسازی میکند. به همین دلیل، کوچکترین اختلال در این چرخه میتواند مانند دومینویی پنهان، کیفیت زندگی را در همه سطوح – از تمرکز کاری و روابط اجتماعی گرفته تا سلامت روان و قلب – تحت تاثیر قرار دهد. اختلال خواب فقط به «کمخوابی» یا «بیخوابی» محدود نمیشود. گاهی فرد ساعتها در رختخواب میماند اما تجربه خوابِ ترمیمکننده ندارد، یا خوابش با کابوسها، خرناسهای پر سر و صدا، وقفههای تنفسی یا حرکات غیرارادی مختل میشود. نکته نگرانکننده اینجاست که بسیاری افراد سالها با این اختلالها زندگی میکنند بدون آنکه بدانند ریشه مشکلاتشان – از اضافهوزن و افسردگی گرفته تا افت عملکرد شغلی و پیری زودرس – در کیفیت خواب پنهان شده است. در این مقاله قصد بر این است به طور دقیق به مقوله اختلالهای مربوط به خواب پرداخته و به سوالات پرتکرار پاسخ داده شود.
اختلال خواب چیست؟
اختلال خواب (Sleep disorders) به مجموعهای از مشکلات و ناهنجاریهایی گفته میشود که فرایند طبیعی خواب را دچار اختلال میکنند؛ به شکلی که فرد قادر نیست به راحتی بخوابد، خواب را حفظ کند، کیفیت مطلوب خواب را تجربه کند یا در زمان مناسب بیدار شود. برخلاف تصور بسیاری که خواب را رفتاری ساده و قابل جبران با چند ساعت استراحت بیشتر میدانند، اختلالات خواب که برخی از آنها ذیل انواع بیخوابی قرار میگیرند، میتوانند عملکرد سیستم عصبی، فعالیت هورمونی، سوختوساز بدن و حتی ساختار شناختی مغز را در سطحی عمیق مختل کنند.
در حالت طبیعی، خواب شامل چرخههای منظم REM و NREM است که در طول شب چندین بار تکرار میشوند. هر چرخه با هدفی مشخص – از تثبیت حافظه و پردازش اطلاعات گرفته تا ترمیم بافتها و تنظیم احساسات – طراحی شده است. زمانی که این پیوستگی به هم میخورد، چرخه خواب دچار اختلال شده و کیفیت آن کاهش پیدا میکند؛ به عبارت دیگر، اختلال خواب تنها به مدت زمان خواب مربوط نیست؛ بلکه کیفیت، عمق، تداوم و هماهنگی مراحل مختلف خواب نیز در این تعریف اهمیت دارد.
نکته مهم این است که اختلال خواب یک حالت گذرا مثل یک شب بدخوابی نیست؛ بلکه الگویی تکرارشونده است که حداقل چند هفته ادامه پیدا میکند و توان عملکرد فرد در طول روز را کاهش میدهد. فردی که دچار اختلال خواب است ممکن است ظاهرا بخوابد، اما مغز او وارد مرحله خواب عمیق و ترمیمکننده نمیشود. همین تفاوت کوچک، پیامدهای بزرگی مانند خستگی مزمن، کاهش تمرکز، نوسانات خلقی و افزایش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و متابولیک را به دنبال دارد.
شناخت این اختلالها اولین گام برای مدیریت آنهاست؛ چرا که بسیاری افراد سالها با این مشکل زندگی میکنند، بدون آن که بدانند مشکل اصلی در کجای خوابشان نهفته است.
علت اختلال خواب
اختلال خواب معمولا نتیجه تلاقی چند عامل است – نه یک علت واحد – و اغلب یک «چرخه معیوب» را ایجاد میکند که خواب بد را تشدید و درمان را سختتر میکند. برای فهم علتها باید هم عوامل زیستشناختی (مثل بیماریها و ژنتیک) و هم عوامل رفتاری/محیطی (مثل شیفت کاری یا نور مصنوعی) را در نظر گرفت. در ادامه، مهمترین علتها را بررسی میکنیم:
- بیماریهای جسمی که خواب را مختل میکنند.
- اختلالات روانی و عاطفی
- داروها و مواد (کافئین، الکل، مواد روانگردان، برخی داروهای تجویزی)
- اختلالات تنفسی مرتبط با خواب (مانند آپنه انسدادی خواب)
- اختلالات حرکتی و پاراسومنیاها
- اختلالات ریتم شبانهروزی (سیرکادین)
- عوامل محیطی و سبک زندگی
- ژنتیک و عوامل بیوشیمیایی
- سن و جنسیت
- ترکیبی از عوامل و چرخه بازخورد معیوب
بیماریهای جسمی که خواب را مختل میکنند
دردهای مزمن (آرتروز، کمردرد)، بیماریهای قلبی و تنفسی (آسم، آپنه خواب)، ریفلاکس معده، مشکلات تیروئید و اختلالات عصبی میتوانند موجب بیداری مکرر، بیدار ماندن طولانی یا خواب سطحی شوند. مکانیزمها شامل درد، تنگی نفس، نیاز به تغییر وضعیت و تاثیرات فیزیولوژیک بیماری روی مدارهای خواب در مغز است. تشخیص و درمان بیماری زمینهای اغلب اولین گام در بهبود خواب است.
اختلالات روانی و عاطفی
افسردگی، اضطراب، اختلال دوقطبی و استرسهای مزمن از شایعترین عوامل موثر بر خواب محسوب میشوند. این شرایط میتواند هم باعث بیخوابی (مشکل در بهخواب رفتن یا حفظ خواب) و هم باعث خوابآلودگی بیش از حد روزانه شود؛ چرا که تغییرات در نوروشیمی مغز (مثلا سروتونین، نوراپینفرین) و افکار مزاحم در زمان خواب عملکرد چرخههای REM/NREM را دگرگون میکنند. درمان رواندرمانی و دارویی مناسب معمولا به بهبود خواب کمک میکند.
داروها و مواد (کافئین، الکل، مواد روانگردان، برخی داروهای تجویزی)
مصرف کافئین یا نیکوتین نزدیک به زمان خواب میتواند به تاخیر در به خواب رفتن و کاهش کیفیت خواب منجر شود؛ الکل هر چند ممکن است به خواب رفتن را آسان کند، اما ساختار خواب را مختل و بیدارشدنهای نیمهشب را افزایش میدهد. همچنین برخی داروهای ضدافسردگی، ضدصرع، ضد فشارخون و کورتیکواستروییدها میتوانند عوارض خوابزایی یا بیدارکننده داشته باشند. بازنگری دارویی زیر نظر پزشک اغلب لازم است.
اختلالات تنفسی مرتبط با خواب (مثل آپنه انسدادی خواب)
در آپنه انسدادی، راه هوایی فوقانی در خواب تنگ یا مسدود میشود که باعث وقفههای تنفسی، کاهش اکسیژن خون و بیداریهای مکرر میشود؛ نتیجه این وقفهها خواب سطحی و خوابآلودگی روزانه است. این نوع اختلال خواب میتواند عواقب مهم قلبی-عروقی و متابولیک داشته باشد و نیاز به ارزیابی تخصصی (مثلا پلیسومنوگرافی) و درمانهایی مانند CPAP دارد.
اختلالات حرکتی و پاراسومنیاها
سندرم پای بیقرار (احساس بیقراری و نیاز به حرکت پاها) و حرکات دورهای اندامها در خواب میتوانند باعث بیداریهای متعدد شوند. انواع پاراسومنیا (مثل راه رفتن هنگام خواب یا رفتار در خواب REM) نیز کیفیت خواب را مخدوش میکنند و گاهی نشانه بیماری عصبی زمینهای هستند.
اختلالات ریتم شبانهروزی (سیرکادین)
کار شیفتی، جتلگ یا برنامه نامنظم خواب/بیداری میتواند ساعت بیولوژیک (ریتم سیرکادین) را جابهجا کند؛ در نتیجه فرد در زمان «مناسب» خواب نیست یا هنگام بیداری احساس خوابآلودگی میکند. درمان شامل بهبود نوردرمانی، تنظیم برنامه خواب و در برخی موارد ملاتونین یا مداخلات رفتاری است.
عوامل محیطی و سبک زندگی
سر و صدا، نور زیاد، دمای نامناسب، تختخواب نامناسب، استفاده از نمایشگرها قبل از خواب (نور آبی)، مصرف غذای سنگین یا ورزش شدید درست قبل از خواب، همه میتوانند شروع و تداوم خواب را مختل کنند. اصلاح محیط و بهینهسازی بهداشت خواب اغلب گام ساده ولی موثری محسوب میشود.
ژنتیک و عوامل بیوشیمیایی
برخی اختلالات خواب مثل نارکولپسی، یا گرایش به تاخیر فاز خواب، دارای مولفههای ژنتیکی و تغییرات نوروشیمیایی (مثلا در سیستم هیپوکرتین/اورکسین در نارکولپسی) هستند؛ شناخت این پایهها به توسعه داروهای هدفمند کمک کرده است.
سن و جنسیت
با بالا رفتن سن، ساختار خواب تغییر میکند (کاهش خواب عمیق و افزایش بیداریهای شبانه). برخی اختلالات مثل بیخوابی و سندرم پای بیقرار در زنان و سالمندان شایعتر هستند؛ تغییرات هورمونی (یائسگی، حاملگی) نیز میتوانند خواب را تحت تاثیر قرار دهند.
ترکیبی از عوامل و چرخهی بازخورد معیوب
اغلب، علتها چندگانه هستند؛ مثلا درد مزمن باعث بیخوابی میشود، بیخوابی سطح تحمل درد را پایین میآورد و اضطراب را افزایش میدهد؛ این چرخه معیوب خودبهخود تداوم یافته و بدون برخورد چندجانبه (درمان درد، اصلاح بهداشت خواب، رواندرمانی) بهبود پیدا نمیکند. بسیاری از منابع بالینی این نقش چرخههای بازخورد را تاکید میکنند.
علائم اختلال خواب
علائم اختلال خواب فراتر از «نخوابیدنِ شبانه» است. این علائم میتوانند در طول شب (مثلا بیداریهای مکرر یا خرخر و وقفه تنفسی) یا در طول روز (خوابآلودگی، افت تمرکز، تغییر خلق) ظاهر شوند و اغلب نشانه آن هستند که خواب ترمیمکننده و منظم انجام نمیشود. برای تشخیص لازم است الگو، تکرار و تاثیر این علائم روی عملکرد روزانه بررسی شود.
شایعترین علائم عبارتند از:
- مشکل در به خواب رفتن (زمان زیاد تا خوابیدن یا ناتوانی در شروع خواب).
- مشکل در حفظ خواب (بیدار شدن مکرر شبانه و ناتوانی در بازخوابیدن).
- خواب سطحی یا «خواب غیرترمیمکننده»، بیدار شدن با احساس خستگی حتی بعد از مدت خواب کافی.
- خرخر بلند و وقفههای تنفسی هنگام خواب (علامت آپنه خواب).
- خوابآلودگی یا چرتهای ناگهانی در طول روز (افت سطح هوشیاری هنگام انجام فعالیتها).
- احساس نیاز به حرکت یا تکان مکرر اندامها در زمان استراحت (سندرم پای بیقرار / حرکات دورهای اندام).
- بروز پاراسومنیاها: کابوسهای تکرارشونده، رفتارهای حرکتی در خواب مثل راهرفتن یا حرفزدن در خواب، و «عمل کردن رویاها»
- فلج خواب یا تجربه ناتوانی در حرکت هنگام بیدار شدن/گوشهگیری بین خواب و بیداری و رویاهای شبیه به کابوس.
- تغییرات شناختی و خلقی: اختلال تمرکز، فراموشیهای موقت، تحریکپذیری یا افسردگی که در اثر خواب ناکافی یا باکیفیت پدیدار میشوند.
- بروز حوادث یا اشتباهات شغلی/تحصیلی ناشی از خوابآلودگی یا کاهش هوشیاری.
مشکل در به خواب رفتن
بسیاری افراد گاهی اوقات در به خواب رفتن مشکل دارند؛ اما وقتی این حالت مکرر شود (مثلا هر شب یا بیشترِ شبها) و بیش از ۳۰ دقیقه طول بکشد، میتواند نشانه بیخوابی مزمن باشد. علتها میتواند شامل استرس و اضطراب، افکار مزاحم، جتلگ یا الگوی خواب نامنظم، مصرف کافئین یا برخی داروها باشد. این مشکل معمولا به تدریج و با ایجاد انتظارات منفی (مثلا «دوباره نخواهم خوابید») تشدید میشود و چرخه بیخوابی را تقویت میکند؛ به همین دلیل مداخلاتی مثل بهداشت خواب، درمان شناختی رفتاری برای بیخوابی (CBT-I) و اصلاح مصرف دارو/کافئین کاربردی هستند.
مشکل در حفظ خواب (بیدار شدن مکرر)
برخی افراد به راحتی به خواب میروند اما در طول شب دفعات متعددی بیدار میشوند یا نمیتوانند مجددا بخوابند. علتها متنوع هستند: دردهای جسمی، آپنه خواب که با بیدار شدنهای کوتاه همراه است، ریفلاکس، نیاز به دفع ادرار (نوکتوریا)، یا اختلالات پاراسومنیا. این بیداریهای مکرر باعث کاهش زمان خواب عمیق و REM میشود و در نتیجه فرد صبحها احساس ناتوانی میکند؛ ارزیابی علت زمینهای و در صورت نیاز انجام مطالعه خواب (polysomnography) برای تشخیص اهمیت دارد.
خواب سطحی یا «خواب غیرترمیمکننده»
گاهی افراد ظاهرا به اندازه کافی میخوابند اما کیفیت خوابشان طوری است که بازسازی بدنی و ذهنی انجام نمیشود؛ یعنی خوابترمیمکننده کاهش پیدا کرده است. این حالت ممکن است با آپنه خواب، بیداریهای پنهان، یا اختلالات چرخه خواب مرتبط باشد. پیامدها شامل خستگی مزمن، کاهش انگیزه و اختلال در یادگیری و حافظه میشود. اصلاح عوامل محیطی، درمان آپنه یا مداخلات رفتاری میتواند به بازگرداندن خواب ترمیمکننده کمک کند.
خرخر بلند و وقفههای تنفسی (نشانه آپنه انسدادی خواب)
خرخر بلند همراه با وقفه تنفسی، خفگی یا نفسکشیدن مجدد در خواب از علائم بارز آپنه انسدادی خواب محسوب ميشود. این وقفهها باعث کاهش اکسیژنرسانی موقتی، بیداریهای کوتاه مکرر و در نتیجه خواب سطحی و روزخوابآلودگی میشوند. آپنه درماننشده خطر فشار خون بالا، حمله قلبی، سکته و اختلالات متابولیک را افزایش میدهد؛ بنابراین در صورت وجود این علائم، ارجاع به متخصص خواب و انجام پلیسومنوگرافی برای تشخیص و درمان (مثلا CPAP) ضروری است.
خوابآلودگی یا چرتهای ناگهانی روزانه
خوابآلودگی مفرط روزانه میتواند از بیخوابی ناکافی نشئت گیرد یا علامت اختلالاتی مثل نارکولپسی یا آپنه خواب باشد. مشخصه آن شامل ناتوانی در حفظ هوشیاری در شرایط آرام یا انجام وظایف ساده و تمایل به چرت کوتاه بدون اطلاع قبلی است. این وضعیت خطر تصادف (مثلا هنگام رانندگی) را افزایش میدهد و باید با بررسی الگوی خواب شبانه، پرسشنامههای خواب و در صورت لزوم تستهای تخصصی بررسی شود.
احساس نیاز به حرکت (سندرم پای بیقرار) و حرکات دورهای اندامها
در سندرم پای بیقرار (RLS) فرد در زمان استراحت حس ناخوشایندی در پاها – مثل سوزش، کشش یا مورمور – دارد که تنها با حرکت کاهش پیدا میکند. این حالت به ویژه هنگام درازکشیدن یا نزدیک زمان خواب تشدید میشود و به طور مستقیم آغاز خواب را به تاخیر میاندازد و آن را تکهتکه میکند. حرکات دورهای اندامها در خواب نیز میتواند باعث بیداریهای مکرر شود. درمانها شامل اصلاح کمبودهای فیزیولوژیک (مثلا آهن)، داروهای خاص و تغییر سبک زندگی است.
پاراسومنیاها: کابوس، راه رفتن در خواب، عمل به رویاها (RBD)
پاراسومنیاها شامل رفتارهای غیرمعمول در خواب هستند؛ از کابوسهای مکرر گرفته تا راه رفتن در خواب یا «عمل کردن» رویاها در مرحله REM. برخی از این اختلالات میتوانند خطر جانی برای خود یا شریک خواب ایجاد کنند (مثلا ضربه زدن هنگام راه رفتن در خواب) و گاهی با بیماریهای عصبی پیشرونده مرتبط هستند. تشخیص دقیق و مداخلات ایمنی/درمانی مورد نیاز است.
فلج خواب و تجربه بینابینِ خواب و بیداری (هالوسیناسیونهای خوابوبیداری)
بختک یا فلج خواب حالتی است که در زمان بیدار شدن یا به خواب رفتن فرد موقتا قادر به حرکت نیست و ممکن است توهم (حس حضور، فشار روی سینه، یا دیدن/شنیدن چیزهایی) همراه آن باشد. این پدیده اغلب در افرادی دیده میشود که چرخه خواب/بیداری نامنظمی دارند یا دچار نارکولپسی هستند. اگر چه خودبهخود خطر جانی ندارد، میتواند تجربهای ترسناک و تکرارشونده باشد و نیاز به ارزیابی الگوهای خواب دارد.
تغییرات شناختی و خلقی (کاهش تمرکز، فراموشی، تحریکپذیری، افسردگی)
خواب ناکافی یا با کیفیت پایین عملکرد شناختی را کاهش میدهد: حافظه کاری ضعیف، کاهش توان تصمیمگیری و افت تمرکز و واکنش. همچنین اختلالات خواب میتوانند خودِ علت یا نتیجه اختلالات خلقی باشند؛ مثلا افسردگی میتواند خواب را برهم زند و بیخوابی مزمن نیز ریسک افسردگی را افزایش دهد. درمان جامع باید هم جنبههای خواب را هدف بگیرد و هم هر مشکل روانپزشکی همراه را.
افزایش خطر حوادث و خطاها
خوابآلودگی و کاهش هوشیاری ناشی از اختلالات خواب با افزایش حوادث رانندگی، خطاهای شغلی و خطرات ایمنی همراه است. این پیامدِ عملکردی یکی از معیارهای مهمی تلقی میشود که پزشکان برای تصمیمگیری در مورد شدت اختلال و نیاز به مداخلات فوری (مثلا درمان آپنه یا ارزیابی نارکولپسی) در نظر میگیرند.
اختلال خواب در افراد مختلف
اختلال خواب مانند بسیاری از مشکلات سلامتی دیگر در سنین و شرایط مختلف به شکل متفاوت بروز میکند. عوامل زیستی، هورمونی، رفتاری و محیطی در هر گروه سنی یا جنس ممکن است متفاوت باشند؛ بنابراین شناخت فرد برای تشخیص و درمان اهمیت دارد. در ادامه نگاه میکنیم که اختلال خواب در گروههای مختلف چگونه خود را نشان میدهد:
اختلال خواب در بزرگسالان
در بزرگسالان، انواع مختلف اختلالات خواب – از بیخوابی (insomnia) تا وقفههای تنفسی مثل آپنه انسدادی خواب (OSA) – شایع است. اختلالات مزمن خواب در بزرگسالان ممکن است ناشی از استرس شغلی، سبک زندگی ناسالم، بیماریهای مزمن یا داروها باشد.
مشکلات خواب در این گروه گاهی به صورت ناتوانی در به خواب رفتن، بیدار ماندن شبانه، کیفیت پایین خواب یا خستگی روزانه بروز میکند. عدم توجه و درمان در بزرگسالان میتواند زمینهساز بیماریهای مزمن قلبی، متابولیک و روانی شود.
اختلال خواب در زنان
زنان به دلیل تفاوتهای هورمونی (مثلا قاعدگی، بارداری، یائسگی) و تغییرات بیولوژیک خاص، ممکن است بیشتر در معرض اختلالات خواب باشند.
برای مثال، در زنانی که دچار تغییرات هورمونی هستند – به خصوص در زمان بارداری یا پیش از یائسگی – بیخوابی، بیدار شدن شبانه، وقفه تنفسی یا مشکلاتی مانند سندرم پای بیقرار (RLS) شایعتر است. هورمونها، تغییرات فیزیولوژیک و فشارهای روانی/اجتماعی میتوانند کیفیت خواب را در زنان تحت تاثیر قرار دهند.
اختلال خواب در بارداری
بارداری دورهای است که در آن زنان به طور طبیعی تغییرات زیادی در بدن تجربه میکنند؛ این تغییرات شامل جثه، تنفس، هورمونها و فشار جسمی هستند؛ همه عواملی که میتوانند خواب را مختل کنند.
بسیاری از زنان باردار دچار کاهش کیفیت خواب، بیداریهای مکرر شبانه، وقفه در تنفس، یا احساس نیاز به دفع مکرر ادرار میشوند. علاوه بر این، احتمال ابتلا به RLS و آپنه خواب در این دوره افزایش مییابد. این اختلالات نه تنها بر کیفیت خواب مادر تاثیر میگذارد، بلکه میتواند بر سلامت جنین نیز اثر بگذارد، بنابراین توجه ویژه و مراقبت لازم است.
اختلال خواب در دوران قاعدگی
در دوران قاعدگی نیز تغییرات هورمونی و فیزیکی مثل نوسان استروژن و پروژسترون، دردهای جسمی (مثلا گرفتگی عضلات، دلدرد) و تغییرات خلق و خو میتواند روند خواب را مختل کند.
زنان در این دوره ممکن است تجربه بیخوابی، بیداری در نیمههای شب، کیفیت پایین خواب یا احساس خستگی مداوم داشته باشند. اگر چه مطالعات زیادی به طور خاص «قاعدگی و اختلال خواب» را بررسی نکردهاند، منطقی است که این تغییرات فیزیولوژیک و عصبی بتوانند الگوی خواب را تحت تاثیر قرار دهند.
اختلال خواب در نوجوانان
نوجوانان دورهای از زندگی هستند که ساختار خوابشان تغییر میکند: الگوی طبیعی خواب شبانه ممکن است با تاخیر مواجه شود، یعنی نوجوانها دیرتر به خواب بروند و دیرتر بیدار شوند. این «تاخیر فاز خواب» همراه با فشارهای تحصیلی، استفاده از موبایل/وسایل الکترونیکی و تغییرات هورمونی میتواند منجر به کمخوابی یا خواب ناکافی شود.
مطالعات نشان میدهند بخش مهمی از نوجوانان کمتر از میزان توصیهشده میخوابند (برای مثال ۸ تا ۱۰ ساعت برای نوجوانان). کمبود خواب در این سن میتواند موجب کاهش تمرکز، افت تحصیلی، مشکلات خلقی و افزایش اضطراب یا افسردگی شود.
اگر نوجوان دچار اختلال خواب باشد، احتمال بیشتری دارد که در آینده نیز این مشکل ادامه پیدا کند؛ به ویژه اگر با استرس، فشار اجتماعی یا بیماری همراه باشد.
اختلال خواب در کودکان
در کودکان، اختلالات خواب شامل خوابآرامی (settling) دشوار، بیداریهای شبانه، کابوس، راهرفتن در خواب، شبترس و رنجیدن (parasomnia) است. این مشکلات اغلب به خاطر عادات خوابِ نامنظم، ترس، وابستگی به والدین یا تنظیم نامناسب محیط خواب هستند.
همچنین کودکان ممکن است به اختلالات تنفسی خواب مثل آپنه انسدادی خواب کودکان مبتلا شوند؛ اگر چاقی، اختلالات ساختاری راه هوایی یا اختلالات عصبی داشته باشند.
اختلال خواب در کودکی میتواند بر رشد روانی، یادگیری، حافظه و رفتار تاثیر بگذارد. برخی مشکلات در این سن با افزایش سن کاهش پیدا میکنند، اما در برخی موارد (به خصوص اگر درمان نشوند) ممکن است ادامه پیدا کنند.
اختلال خواب در سالمندان
با افزایش سن، ساختار طبیعی خواب تغییر میکند: معمولا خواب عمیق کاهش پیدا میکند، دورههای بیداری شبانه بیشتر میشود و کیفیت کلی خواب کاهش پیدا میکند. این تغییرات طبیعی ممکن است با بیماریهای مزمن، داروها، درد یا مشکلات تنفسی ترکیب شده و منجر به اختلال خواب شوند.
سالمندان ممکن است کمتر نیاز به خواب شبانه داشته باشند، اما کیفیت خوابشان بسیار مهم است؛ خواب سطحی یا مکرر بیدار شدن، میتواند منجر به خستگی، ضعف سیستم ایمنی، افزایش خطر سقوط یا تصادف و کاهش کیفیت زندگی شود. علاوه بر این، اختلالات دیگر مانند سندرم پای بیقرار، حرکات دورهای اندام، اختلالات تنفسی یا پاراسومنیاها در سالمندان شایعتر است و بررسی دقیق نیاز دارد.
راههای درمان اختلال خواب
درمان اختلال خواب معمولا چندشاخهای است: اصلاح رفتار و محیط خواب (بهداشت خواب)، درمانهای روانرفتاری، دارودرمانی و مداخلات تخصصی (مثل CPAP یا جراحی). انتخاب هر کدام وابسته به نوع اختلال، شدت آن و علت زمینهای است. در ادامه گزینههای درمانی را به تفصیل توضیح میدهیم.
- بهبود بهداشت خواب (Sleep hygiene): مجموعهای از عادتهای روزانه و تغییرات محیطی که هدفشان افزایش شانس خوابِ سریع و خوابِ ترمیمکننده است: زمانبندی منظم خواب و بیداری، اجتناب از کافئین/نیکوتین در ساعات پایانی روز، محدود کردن مصرف الکل قبل از خواب، تاریک و خنک نگهداشتن اتاق خواب، استفاده از تخت فقط برای خواب و رابطه جنسی (نه کار یا تماشای صفحهنمایش) و کاهش نور آبی نمایشگرها قبل از خواب. بهداشت خواب پایه هر برنامه درمانی محسوب میشود و معمولا اولین قدمی است که پزشکان توصیه میکنند.
- درمان شناختی ـ رفتاری برای بیخوابی (CBT-I): این رویه معمولا جزو اولین پروسهها برای درمان بیخوابی مزمن محسوب میشود و شامل تکنیکهایی مانند محدودسازی خواب، بازآموزیِ خواب، کنترل محرکها و مداخلات شناختی برای تغییر افکار منفی درباره خواب میشود. مطالعات بالینی نشان میدهند CBT-I در بهبود مدت زمان خواب، کیفیت خواب و علائم روزانه موثرتر و پایدارتر از داروهای خوابزا در بلندمدت است. برای بسیاری از بیماران، ترکیب CBT-I با تغییرات رفتاری، موثرترین رویکرد است.
- دارودرمانی و مکملها: در موارد خاص و بسته به نوع اختلال، پزشک ممکن است از داروها یا مکملها استفاده کند: ملاتونین و آگونیستهای ملاتونینی (برای اختلالات ریتم شبانهروزی یا تاخیر فاز)، داروهای متعدد ضد بیخوابی (مثل زولپیدم یا داروهای با مکانیسمهای جدیدتر)، داروهای ضدافسردگی (با خواص خوابآور) در برخی بیماران و داروهایی برای نارکولپسی یا سندرم پای بیقرار. لازم است داروها را تحت نظر پزشک مصرف کنید؛ چرا که عوارض، وابستگی یا تداخل با داروهای دیگر ممکن است رخ دهد. همچنین مکملهایی مانند ملاتونین غالبا برای اختلالات ریتم مفیدند اما دوز و زمان مصرف باید دقیق تنظیم شود.
- درمان اختلالات تنفسی خواب (مثلا آپنه انسدادی خواب): در آپنه متوسط تا شدید، درمان استاندارد اغلب استفاده از CPAP (فشار مثبت مداوم راه هوایی) است که راه هوایی را در طول خواب باز نگه میدارد و وقفههای تنفسی را کاهش میدهد. در برخی بیمارانِ خاص، دستگاههای ارتودنسی دهانی، جراحی اصلاح ساختار دهان و حلق، یا محرکهای عصبی نیز به کار میروند. تشخیص مناسب (مثلا با پلیسومنوگرافی یا تست خانگی خواب) برای تعیین روش درمانی ضروری است.
- درمانهای ویژه برای پاراسومنیاها و اختلالات حرکتی: برای پاراسومنیاهای جدی (مثل REM sleep behavior disorder) ممکن است داروهایی مانند کلونازپام یا مداخلات ایمنی/محیطی برای جلوگیری از آسیب در خواب توصیه شود. در سندرم پای بیقرار، اصلاح کمبود آهن یا سایر مواد مغذی، تغییر داروهای مسبب و داروهای خصیصهدار برای کاهش تکانها و نیاز به حرکت موثر است.
- درمانهای نوردرمانی و تنظیم ریتم سیرکادین: در اختلالات ریتم شبانهروزی (مثلا تاخیر فاز یا شیفتکاری)، استفاده هدفمند از نور روشن در زمان مناسب، برنامهریزی بیداری/خواب و گهگاه ملاتونین میتواند ساعت زیستی را بازتنظیم کند. این مداخلات معمولا همراه با آموزش بهداشت خواب و تغییر شیوه زندگی هستند.
- مداخلات چندجانبه برای حالات ترکیبی: اغلب بیماران چند عامل دارند (مثلا درد مزمن و اضطراب که هر دو خواب را مختل میکنند). در این موارد ترکیب درمانهای دارویی، رواندرمانی، فیزیوتراپی برای درد و مداخلات رفتاری لازم است. نگاهِ یکپارچه و چندتخصصی نتایج بهتری را معمولا ایجاد میکند.
برای درمان اختلال خواب به چه پزشکی مراجعه کنیم؟
اگر دچار اختلال خواب هستید، اولین گام معمولا مراجعه به پزشک عمومی یا پزشک خانواده است. این پزشک میتواند با پرسش درباره الگوی خواب، بیماریها یا داروهای مصرفی و معاینه عمومی، تشخیص اولیه بدهد؛ بسیاری از اختلالات خواب ساده – مثل بیخوابی ناشی از استرس یا الگوی خواب نامنظم – را میتوان با توصیه به «بهداشت خواب» و تغییر سبک زندگی مدیریت کرد.
اگر پس از این مراحل مشکل برطرف نشد یا علایم جدیتری مثل خر خر شدید، وقفه تنفسی، خوابآلودگی مزمن یا حرکات غیرطبیعی در خواب دارید ، لازم است به متخصص مراجعه کنید. متخصصان مناسب شامل پزشک متخصص خواب (Sleep-medicine physician)، ریهشناس (در صورت اختلالات تنفسی مانند آپنه)، پزشک گوشوحلقوبینی (در صورت وجود موانع ساختاری راه هوایی)، یا در موارد پاراسومنیا و اختلالات عصبی متخصص نورولوژی هستند. اگر علت روانی مانند اضطراب یا استرس باشد، روانشناس یا رواندرمانگر نیز میتواند کمک کند.
منبع: clevelandclinic – mayoclinic – sleepfoundation
