دندانهای شیری، شاید کوچک و موقتی به نظر برسند، اما نقش آنها در رشد و سلامت دهان کودکان بسیار حیاتی به شمار می‌رود. این دندانهای ظریف نه تنها به جویدن و بلع درست کمک میکنند، بلکه مسیر رشد دندانهای دائمی را نیز تعیین میکنند. جالب است بدانید که هر دندان شیری در زمان مشخصی شروع به رویش می‌کند و همین نظم طبیعی میتواند اولین نشانه‌های رشد سالم کودک را به والدین نشان دهد. با وجود اهمیت بالای دندان شیری، بسیاری از والدین تصور میکنند چون دندانها دائمی نیستند، مراقبت از آنها چندان ضروری نیست. این باور کاملا غلط است؛ به این دلیل که پوسیدگی یا از دست رفتن زودهنگام دندان شیری میتواند علاوه بر ایجاد درد و عفونت، مشکلات جدی را در رشد دندانهای دائمی و نظم فک ایجاد کند. در این مقاله، قرار است زمانبندی دقیق رویش دندانهای شیری، روش‌های مراقبت روزانه، علائم هشداردهنده مشکلات و نکات پیشگیرانه را بررسی کنیم تا والدین بتوانند از همان روزهای اول بهترین حمایت را از سلامت دهان کودکان خود داشته باشند.
زمانبندی رویش دندانهای شیری
روند رویش دندانهای شیری یا دندانهای کودکانه یکی از اولین نشانه‌های رشد نوزاد تلقی میشود؛ این فرایند از حدود سن ۶ ماهگی شروع میشود و معمولا تا ۲.۵ تا ۳ سالگی تمام دندانهای شیری در دهان کودک حاضر می‌شوند. در ادامه، زمان تقریبی روش انواع دندانهای شیری را می‌توانید مشاهده کنید:
- دندانهای پیش وسطی پایین (Central incisors پایین): بین ۶ تا ۱۰ ماهگی
- دندانهای پیش وسطی بالا (Central incisors بالا): بین ۸ تا ۱۲ ماهگی
- دندانهای پیش جانبی (Lateral incisors، بالا و پایین): معمولا از ۹ تا ۱۶ ماهگی
- اولین دندان آسیاب (First molars): بین ۱۳ تا ۱۹ ماهگی
- دندان نیش (Canines): طی ۱۶ تا ۲۳ ماهگی
- دومین دندان آسیاب شیری (Second molars): بین ۲۳ تا ۳۳ ماهگی
در مسیر رشد دندانی، دندانهای شیری به صورت جفتی و تقریبا به موازات هم در فک بالا و پایین ظهور میکنند؛ یعنی به طور همزمان در سمت راست و چپ دهان. در نظر داشته باشید که این بازه‌های زمانی ارائه شده، میانگین‌های تقریبی هستند و در هر کودک ممکن است چند ماه تفاوت دیده شود. همچنین، اگر یک یا دو دندان دیرتر یا زودتر رشد کند، لزوما نشانه مشکل نیست اگر روند کلی طبیعی باشد. لازم به ذکر است که دندان عقل تنها در بزرگسالی رشد می‌کند و در کودکان به هیچ عنوان دیده نمی‌شود.
به طور کلی، عواملی مثل ژنتیک، تغذیه، سلامت لثه و استخوان فک می‌توانند روی سرعت رویش تاثیر بگذارند. تا زمانی که دندان شیری کامل رویش پیدا نکند، لثه ممکن است حساس، متورم یا دردناک شود؛ این موضوع کاملا طبیعی است و تحت عنوان «دندان درآوردن» در ذهن عموم تعبیر میشود.
چگونه بفهمیم دندان شیری است؟
شناخت یک دندان به عنوان دندان شیری یا دندان دائمی گاهی برای والدین معمولا دشوار است، به ویژه زمانی که کودک وارد دوره دندانی میانی (mixed dentition) شده و هر دو نوع دندان در دهان حضور دارند. برای تشخیص بهتر، باید به چند ویژگی ظاهری، ساختاری و زمانی توجه کنیم:
ویژگی‌های ظاهری و رنگ
دندانهای شیری معمولا از نظر رنگ روشن‌تر و سفیدتر از دندانهای دائمی هستند؛ چرا که لایه مینای آنها نازک‌تر است. وقتی این نوع دندانها در کنار دندان دائمی قرار می‌گیرند، تفاوت رنگ ممکن است به چشم بیاید. دندانهای دائمی غالبا رنگی متمایل به زرد یا مایل به خاکستری دارند، چون مینای ضخیم‌تری دارند و عاج زیرین بیشتر به چشم می‌آید.
اندازه، شکل و ساختار ریشه
دندانهای شیری معمولا اندازه کوچک‌تری دارند و تاج آنها کمی گردتر دیده میشود. ریشه‌های دندان شیری نیز نازک‌تر و کوتاه‌تر هستند تا وقتی دندان دائمی می‌خواهد جای آنها بیاید، ریشه‌ها به تدریج تغییر کرده و جذب شوند و دندان شیری بیفتد.
در بسیاری از مواقع، ریشه دندان شیری در فرآیند رشد دندان دائمی دچار تحلیل (Resorption) میشود، یعنی ریشه آن کوچک‌تر میشود تا دندان شیری لق شود و بیفتد. از نظر شکل سطح جونده (سطحی که برای جویدن استفاده میشود)، دندان شیری معمولا شیارها و فرو رفتگی‌های عمیق دندان دائمی را ندارد یا کمتر آنها را نشان می‌دهد.
زمان و سن
یکی از شاخص‌های مهم تشخیص این است که دندان شیری عموما در بازه زمانی ۶ ماهگی تا تقریبا ۲ تا ۳ سالگی رشد می‌کند و تمام ۲۰ دندان شیری معمولا تا آن سن کامل می‌شوند. اگر دندان در سن بسیار بالاتر از این بازه پیدا شود، احتمال اینکه آن دندان دائمی باشد بیشتر است. همچنین، دندانهای دائمی از حدود سن ۶ سالگی به بعد شروع به رویش میکنند و جای دندان شیری را می‌گیرند، نه اینکه به عنوان دندان جدید در کنار آنها بیایند.
مراقبت و بهداشت دهان کودکان
مراقبت از دهان و دندان کودکان باید از همان لحظاتی که هنوز دندانی رشد نکرده آغاز شود. بر اساس منابع معتبر، پیشنهاد میشود که از رویش اولین دندان، لثه‌ها و دهان کودک را با پارچه نرم و تمیز مرطوب پاک کنید تا باکتری‌ها و ذرات غذا از سطح لثه حذف شوند و زمینه پوسیدگی کاهش پیدا کند.
به محض این که اولین دندان شیری ظاهر شد، والدین باید روزی دو بار با مسواک نرم مخصوص کودکان و مقدار بسیار کم خمیر دندان فلورایده (به اندازه یک دانه برنج) دندانها را تمیز کنند و سطوح داخلی، خارجی و سطح جونده را به آرامی بشویند.
هنگامی که بین دندانهای کودک دو دندان به هم رسیدند، یعنی فضاهایی ایجاد شدند که غذا و پلاک میتواند بین آنها جمع شود، باید نخ دندان کشیده شود تا از پوسیدگی بین‌دندانی جلوگیری شود.
توصیه میشود کودکان نباید دائم بین وعده‌ها اصلی، خوراکی‌های شیرین مصرف کنند؛ چرا که، باکتری‌ها از این قندها استفاده کرده و اسید تولید میکنند که مینای دندان را تخریب می‌کند. برخی منابع توصیه میکنند که وعده‌های شیرین محدود شده و کودک صرفا آب یا شیر مصرف کند. همچنین، از همان دوران کودکی باید معاینات منظم دندان‌پزشکی آغاز شود.
فلوراید یکی از ابزارهای کلیدی در پیشگیری از پوسیدگی دندانهای شیری محسوب میشود. طبق توصیه دستورالعمل‌های پیشگیری، استفاده از فلوراید در دندانهای شیری باید از همان زمان رویش آنها آغاز شود و طبق نیاز دوبار در سال تکرار شود.
حتما این نکته را به خاطر بسپارید که مراقبت و بهداشت دهان کودکان باید یک عادت روزانه و از همان ابتدا باشد. کودک باید از همان بدو زندگی خود آموزش ببیند تا در ادامه بتواند به صورت مستقل به بهداشت دهان خود به طور درست و اصولی بپردازد.
پوسیدگی دندان شیری و درمان
پوسیدگی دندان شیری یکی از مشکلات شایع در کودکان محسوب میشود که اگر به موقع تشخیص داده و درمان نشود، میتواند باعث درد، عفونت، از دست رفتن زودرس دندان و اختلال در رشد دندانهای دائمی شود. در ادامه چند جنبه مهم این موضوع و روش‌های درمانی رایج را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
چگونه پوسیدگی شروع میشود؟
پوسیدگی در دندان شیری زمانی آغاز میشود که پلاک باکتریایی روی سطح دندان تجمع کند، قندهای موجود در رژیم غذایی را تجزیه کرده و اسید تولید کند که مینای دندان را دِمِرالیزه کند (از بین ببرد). در مراحل اولیه، ممکن است لکه‌های سفید و کم‌رنگ روی دندان دیده شود که هنوز قابل بازسازی هستند. اگر این لکه‌ها درمان نشوند، پوسیدگی عمیق‌تر شده و به عاج و حتی پالپ (بخش عروقی و عصبی داخل دندابن) نفوذ می‌کند. وقتی به بخش‌های عمیق برسد، درد شدید، حساسیت و حتی آبسه دندان ممکن است رخ دهد. در مراحل ابتدایی، پوسیدگی دندانهای شیری با فلوراید و اقدامات محافظه‌کارانه قابل بازسازی است، اما در مراحل پیشرفته‌تر نیاز به مداخلات دندان‌پزشکی است.
روش‌های درمانی متداول
از مهم‌ترین روش‌های درمانی برای دندانهای شیری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
فلوراید درمانی و بازسازی اولیه
اگر پوسیدگی هنوز سطحی باشد، دندانپزشک ممکن است از فلوراید (فلوراید وارنیش یا ژل) استفاده کند تا بازسازی مینا را تحریک کرده و پیشرفت پوسیدگی را متوقف کند. این روش مخصوصا در کودکان کم‌سن که ممکن است تحمل مداخلات پیچیده را نداشته باشند، کاربرد زیادی دارد. همچنین ترکیبی چون فلوراید نقره‌ای (Silver Diamine Fluoride – SDF) در بسیاری از موارد برای کند کردن یا متوقف کردن پوسیدگی استفاده میشود؛ این روش بدون حفاری یا بی‌حسی اجرا میشود و اغلب در کودکانی کاربرد دارد که نمی‌توانند درمان دندان‌پزشکی معمول را تحمل کنند.
پر کردن (فیلینگ) دندان
در صورت این که پوسیدگی به عمق بیشتری رسیده باشد ولی هنوز به پالپ نرسیده باشد، بخش پوسیده برداشته شده و دندان با مواد مناسب (کامپوزیت یا سایر مواد ترمیمی مخصوص دندان کودکان) پر میشود. این روش معمولا برای مواردی که هنوز ساختار زیاد دندان باقی مانده است کاربرد دارد.
روکش فلزی پیش‌ساخته و تکنیک Hall
در پوسیدگی‌های گسترده‌تر نواحی مولر (آسیاب شیری)، گاهی دندانپزشک از روکش فلزی پیش‌ساخته استفاده می‌کند که تمامی سطح دندان را می‌پوشاند و از پیشروی پوسیدگی جلوگیری می‌کند. تکنیکی به نام Hall Technique یکی از روش‌های کم‌تهاجمی است که دندانپزشک بدون نیاز به تزریق بی‌حسی یا حذف زیاد ساختار دندان، روکش را روی دندان می‌گذارد و پوسیدگی را در زیر آن می‌پوشاند تا از پیشرفت بیشتر جلوگیری کند.
پالپوتومی (Pulpotomy)
اگر پوسیدگی به بخش پالپ دندان راه یافته باشد اما قسمت اصلی از آن هنوز سالم باشد، پالپوتومی ممکن است انجام شود؛ در این روش بخش‌های ملتهب پالپ در تاج دندان برداشته و دارویی برای حفظ بقیه پالپ سالم قرار داده میشود، تا دندان بتواند ادامه عملکرد خود را داشته باشد و نیاز به کشیدن نباشد.
کشیدن دندان (Extraction)
اگر پوسیدگی خیلی پیشرفته باشد، یا ساختار دندان به حدی تخریب شده باشد یا عفونت گسترده شده باشد به طوری که درمان‌های محافظه‌کارانه بی‌فایده باشد، ممکن است دندانپزشک توصیه به کشیدن دندان کند اما این کشیدن معمولا با جراحی دندان همراه نیست.
بسیار مهم است پوسیدگی دندانهای شیری را زود تشخیص دهید؛ در مراحل بسیار ابتدایی، امید برای بهبود بسیار بالاست و می‌توان با مداخلات غیرتهاجمی اثرات بیماری را معکوس کرد. همچنین، استفاده از فلوراید و اقدامات پیشگیرانه مانند پوشش شیارها (sealants) در دندانهای مولر کودکان میتواند ریسک پوسیدگی را کاهش دهد. از طرفی دیگر، معاینات دوره‌ای دندان‌پزشکی به والدین کمک می‌کند تا پوسیدگی‌های پنهان یا اولیه را زود تشخیص دهند.
زمان افتادن و جایگزینی با دائمی
از حدود سن ۶ سالگی به بعد، مرحله‌ای آغاز میشود که دندانهای شیری تک به تک لق شده و میافتند و جای خود را به دندانهای دائمی می‌دهند. در این دوره که به mixed dentition معروف است، هر دو نوع دندان (شیری و دائمی) همزمان در دهان کودک حضور دارند.
روند کلی به این صورت است که وقتی دندان دائمی زیر دندان شیری شروع به رویش می‌کند، فشار آن باعث تجزیه ریشه دندان شیری میشود؛ در نتیجه ریشه تحلیل می‌رود و فقط بخش کوچکی از آن باقی می‌ماند، به طوری که دندان شیری کم‌کم لق میشود و می‌افتد.
نوبت افتادن دندانهای شیری معمولا به ترتیب زیر است:
- دندانهای پیش وسطی (incisors مرکزی) پایین اولین‌هایی هستند که معمولا بین سن ۶ تا ۷ سالگی میافتند و جای آنها را دندان دائمی پیش مرکز پایین می‌گیرد.
- سپس به نوبت، دندانهای پیش وسطی بالا، دندانهای پیش جانبی، دندانهای نیش و در ادامه دندانهای آسیاب شیری (molars شیری) افتاده و جایگزین می‌شوند.
- دندانهای آسیاب دوم شیری معمولا در سن ۱۰ تا ۱۲ سالگی میافتند و جای آنها را دندانهای دائمی می‌گیرند.
در حقیقت، این دوره طولانی، بین حدود ۶ تا ۱۲ سالگی، زمان کلیدی برای نظم‌گیری فک، ترتیب دندانها و رشد صحیح است. اگر در این بازه دندانی دیر بیفتد یا دندان دائمی جایگزینش نیاید، ممکن است مشکلاتی مانند جاگیری ناصحیح، انحراف یا تاخیر در رشد دندانها پیش بیاید. در صورت بروز هر گونه انحراف، ممکن است رشد دندانها و حتی استخوان‌های فک به شکل نادرست انجام شود و مداخلات ارتودنسی در آینده نیاز باشد. بنابراین، بهتر است به دوره رشد و افتادن دندانهای شیری به شدت اهمیت دهید.
رشد دندانهای شیری؛ به ظاهر ساده، اما به شدت مهم برای سلامتی و زیبایی
شاید در نگاه اول، دندانهای شیری فقط دندانهای موقتی به نظر برسند که قرار است دیر یا زود بیفتند؛ اما در واقع این دندانهای کوچک، نقش بزرگی در سلامت، رشد فک، گفتار و حتی اعتماد به نفس کودک دارند. هر دندان شیری مثل یک راهنماست که مسیر رویش دندانهای دائمی را مشخص می‌کند. اگر این دندانها زودتر از موعد بیفتند یا دچار پوسیدگی شدید شوند، ممکن است در آینده باعث بی‌نظمی، درد و مشکلات گفتاری یا حتی ظاهری شوند.
به همین دلیل است که والدین نباید از مراقبت و مسواک زدن دندانهای شیری غافل شوند. رسیدگی به بهداشت دهان از همان سال‌های ابتدایی زندگی، نه تنها سلامت دهان کودک را تضمین می‌کند، بلکه عادت‌های درست و مادام‌العمر را در او شکل می‌دهد. در مجموع، رشد و نگهداری از دندانهای شیری فقط موضوعی مربوط به ظاهر نیست؛ بلکه سرمایه‌گذاری روی آینده سلامتی و لبخند کودک است. پس هر لبخند کوچک او را جدی بگیرید، چون پشت آن، ریشه‌های سلامت و زیبایی آینده نهفته است.
منابع: drphilthedentist – nocavitykids – teachmeanatomy
