آلرژی در بارداری؛ معرفی انواع، علائم و راه‌های درمان حساسیت در بارداری

دوران بارداری دوره‌ای از تحولات شگرف فیزیولوژیک و ایمونولوژیک است که بدن مادر را برای پذیرش و پرورش جنین آماده می‌سازد. در این میان، سیستم ایمنی بدن دچار تغییرات بنیادینی می‌شود تا بتواند از یک سو جنین را که نیمی از آنتی‌ژن‌هایش از پدر به ارث رسیده است، تحمل کند و از سوی دیگر، از مادر در برابر عوامل بیماری‌زا محافظت نماید. این نوسانات پیچیده در سیستم ایمنی، زمینه‌ساز بروز یا تشدید آلرژی در بارداری می‌شود. مدیریت آلرژی در بارداری به دلیل محدودیت‌های دارویی و نگرانی‌های مربوط به سلامت جنین، چالشی جدی برای پزشکان و مادران محسوب می‌شود. 

آلرژی در بارداری چیست؟

برای درک ماهیت آلرژی در بارداری، ابتدا باید به فیزیولوژی تغییرات ایمنی در این دوران پرداخت. به طور سنتی، تصور می‌شد که بارداری حالتی از سرکوب ایمنی است، اما تحقیقات نوین نشان می‌دهند که بارداری در واقع یک وضعیت تعدیل ایمنی است. سیستم ایمنی مادر از پاسخ‌های سلولی (Th1) که می‌توانند برای جنین مضر باشند، به سمت پاسخ‌های هومورال (Th2) تغییر جهت می‌دهد. از آنجا که پاسخ‌های Th2 مسئول تولید آنتی‌بادی‌های IgE و واکنش‌های آلرژیک هستند، این تغییر تعادل می‌تواند توضیح‌دهنده تشدید یا بروز آلرژی در بارداری باشد.

در واقع، این پدیده شامل طیف وسیعی از واکنش‌های افزایش حساسیت است که می‌تواند دستگاه تنفسی، پوست یا سیستم گوارش را درگیر کند. آمارها نشان می‌دهند که آسم و رینیت آلرژیک شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در بارداری هستند که می‌توانند بر سلامت مادر و جنین تأثیر بگذارند. نکته قابل تأمل این است که سیر بالینی آلرژی در بارداری از قانون “یک‌سوم” پیروی می‌کند: در یک‌سوم زنان علائم بهبود می‌یابد، در یک‌سوم ثابت می‌ماند و در یک‌سوم دیگر تشدید می‌شود. این غیرقابل پیش‌بینی بودن، اهمیت نظارت مستمر را دوچندان می‌کند. علاوه بر واکنش‌های کلاسیک آلرژیک، شرایطی نظیر “رینیت بارداری” نیز وجود دارد که اگرچه مکانیسم آلرژیک ندارد، اما علائمی مشابه ایجاد کرده و تشخیص افتراقی را دشوار می‌سازد.

علائم آلرژی در دوران بارداری

شناسایی دقیق علائم آلرژی برای افتراق آن از سایر بیماری‌های شایع دوران بارداری و عفونت‌های ویروسی ضروری است. اگرچه بسیاری از این علائم با سرماخوردگی همپوشانی دارند، اما الگو و مدت زمان بروز آن‌ها در آلرژی در بارداری متفاوت است. نشانه‌های بالینی اصلی عبارتند از:

• رینوره (آبریزش بینی) شفاف و رقیق: ترشحات بینی در آلرژی معمولاً آبکی و شفاف هستند، برخلاف ترشحات غلیظ و رنگی که در عفونت‌ها دیده می‌شود.
• احتقان و گرفتگی بینی: تورم مخاط بینی ناشی از اتساع عروق خونی، تنفس را دشوار می‌کند و یکی از شایع‌ترین شکایات آلرژی در بارداری است.
• عطسه‌های پاروکسیسمال (حمله‌ای): عطسه‌های مکرر و پشت سر هم، به‌ویژه در صبحگاه یا پس از تماس با آلرژن.
• خارش: احساس خارش در نواحی مختلف از جمله بینی، کام دهان، مجرای گوش و چشم‌ها که ویژگی بارز واکنش‌های آلرژیک است.
• التهاب ملتحمه آلرژیک: قرمزی، اشک‌ریزش و خارش چشم‌ها که می‌تواند بینایی را مختل کرده و باعث کلافگی مادر شود.
• سرفه‌های غیرمولد: سرفه‌های خشک ناشی از ترشحات پشت حلق که تحریک‌کننده حنجره هستند.
• خستگی و بی‌حالی: که اغلب ناشی از اختلال خواب به دلیل انسداد بینی و اثرات سایتوکاین‌های التهابی است.

آیا آلرژی در بارداری خطرناک است؟

پاسخ به این سوال نیازمند تفکیک بین آلرژی‌های خفیف و شرایط شدیدتر مانند آسم کنترل‌نشده یا آنافیلاکسی است. به طور کلی، رینیت آلرژیک خفیف خطری مستقیم برای تکامل جنین ندارد، اما می‌تواند کیفیت زندگی مادر را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، اگر آلرژی در بارداری منجر به التهاب سیستمیک شدید یا اختلالات تنفسی شود، می‌تواند عواقب جدی داشته باشد.

خطر اصلی در موارد شدید آلرژی در دوران بارداری، هیپوکسی (کاهش اکسیژن) است. اگر مادر نتواند به درستی تنفس کند، اکسیژن‌رسانی به جفت و جنین مختل می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که آسم کنترل‌نشده در مادر می‌تواند منجر به عوارضی نظیر تولد نوزاد با وزن کم (LBW)، زایمان زودرس و پره اکلامپسی شود. همچنین، آنافیلاکسی که شدیدترین فرم واکنش آلرژیک است، اگرچه نادر است، اما می‌تواند باعث افت فشار خون شدید مادر و کاهش خون‌رسانی به رحم شود که تهدیدکننده‌ی حیات جنین است. بنابراین، مدیریت فعال آلرژی در بارداری نه تنها برای راحتی مادر، بلکه برای تضمین اکسیژن‌رسانی کافی به جنین حیاتی است.

عوارض آلرژی در دوران بارداری 

عدم کنترل صحیح آلرژی در دوران بارداری می‌تواند زنجیره‌ای از عوارض فیزیولوژیک و روانی را به همراه داشته باشد که فراتر از یک گرفتگی بینی ساده است:

• اختلالات خواب و خستگی مزمن: احتقان بینی و سرفه‌های شبانه مانع از ورود مادر به مراحل عمیق خواب می‌شود. این کمبود خواب می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف کرده و خطر افسردگی پس از زایمان را افزایش دهد.
• تشدید آسم و مشکلات تنفسی: رینیت آلرژیک کنترل‌نشده یکی از عوامل اصلی تشدید آسم در بارداری است. التهاب راه‌های هوایی فوقانی می‌تواند به راه‌های هوایی تحتانی گسترش یابد.
• سینوزیت باکتریال: تورم مزمن مخاط بینی و انسداد دهانه سینوس‌ها، محیطی ایده‌آل برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کند و مادر را مستعد عفونت‌های سینوسی نیازمند آنتی‌بیوتیک می‌سازد.
• اثرات تغذیه‌ای: گرفتگی بینی باعث کاهش حس بویایی و چشایی می‌شود که می‌تواند اشتهای مادر را کاهش داده و بر وزن‌گیری مناسب در دوران بارداری تأثیر بگذارد.
• کاهش کیفیت زندگی: علائم مداوم آلرژی در بارداری می‌تواند باعث کج‌خلقی، کاهش تمرکز و ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره شود.

علل آلرژی در بارداری

ریشه‌یابی علل آلرژی در بارداری نیازمند نگاهی چندجانبه به تغییرات بدن مادر است. چرا برخی زنان برای اولین بار در این دوران آلرژی را تجربه می‌کنند و برخی دیگر شاهد تشدید آن هستند؟

• نوسانات هورمونی: افزایش چشمگیر سطح استروژن و پروژسترون نقش کلیدی دارد. استروژن باعث احتقان عروقی و افزایش فعالیت غدد مخاطی می‌شود، در حالی که پروژسترون نیز با اثر بر عضلات صاف عروق، پدیده‌ای به نام وازودیلاتاسیون (گشاد شدن رگ‌ها) را در بینی تشدید می‌کند که به احتقان می‌انجامد.
• تغییرات ایمونولوژیک: تغییر سیستم ایمنی به سمت Th2 برای حفظ جنین، تولید سایتوکاین‌های پیش‌التهابی و IgE را تسهیل می‌کند که میانجی‌های اصلی واکنش‌های آلرژیک هستند.
• افزایش حجم خون: حجم خون مادر در دوران بارداری تا ۵۰٪ افزایش می‌یابد. این افزایش حجم باعث پرخونی مخاط بینی و تورم بافت‌های نرم می‌شود که علائم آلرژی در بارداری را تقلید یا تشدید می‌کند.
• عوامل محیطی: تماس با آلرژن‌های هوایی (آروآلرژن‌ها) مانند گرده‌ها، مایت‌های گرد و غبار، کپک‌ها و شوره حیوانات همچنان اصلی‌ترین محرک خارجی برای بروز آلرژی در بارداری است.

انواع آلرژی در بارداری

آلرژی در بارداری یک بیماری تک‌بعدی نیست و می‌تواند سیستم‌های مختلفی را درگیر کند. طبقه‌بندی دقیق نوع آلرژی برای انتخاب استراتژی درمانی ایمن و مؤثر ضروری است.

آلرژی فصلی در بارداری

آلرژی فصلی در بارداری، که به نام رینیت آلرژیک فصلی یا تب یونجه شناخته می‌شود، واکنشی است به گرده‌افشانی گیاهان در فصول خاص. اگر بارداری شما با فصل بهار یا پاییز همزمان شده است، احتمال مواجهه با این چالش بیشتر است. آلرژی فصل بهار در بارداری معمولاً ناشی از گرده درختان است، در حالی که حساسیت‌های تابستانی به چمن‌ها و پاییزی به علف‌های هرز مربوط می‌شود. مکانیسم اصلی، اتصال آلرژن‌ها به IgE روی سطح ماست‌سل‌ها در مخاط بینی و آزادسازی هیستامین است. مدیریت آلرژی فصلی در بارداری از آن جهت حائز اهمیت است که گرفتگی بینی می‌تواند باعث تنفس دهانی و خشکی گلو شود و خواب مادر را مختل کند. راهکارهای غیردارویی مانند بستن پنجره‌ها در ساعات اوج گرده‌افشانی (صبح زود و غروب) و استفاده از تهویه مطبوع با فیلترهای HEPA بسیار کمک‌کننده است.

آلرژی پوستی در بارداری

پوست در دوران بارداری آینه‌ای از تغییرات درونی است. آلرژی پوستی در بارداری می‌تواند به اشکال مختلفی ظاهر شود. “فوران آتوپیک بارداری” (AEP) شایع‌ترین درماتوز بارداری است که شامل اگزما می‌شود و معمولاً در سه ماهه اول یا دوم بروز می‌کند. بیماران اغلب سابقه شخصی یا خانوادگی آتوپی دارند. ضایعات پوستی به صورت پلاک‌های قرمز و خارش‌دار در نواحی چین‌دار بدن (مانند آرنج و زانو) دیده می‌شوند.

نوع دیگری از ضایعات که باید از آلرژی افتراق داده شود، PUPPP (پاپول‌ها و پلاک‌های کهیری خارش‌دار بارداری) است. این ضایعات کهیری شدیداً خارش‌دار معمولاً در اواخر بارداری (سه ماهه سوم) و اغلب در بارداری اول رخ می‌دهند و از ترک‌های پوستی شکم (استریا) آغاز می‌شوند اما ناف را درگیر نمی‌کنند. تمایز این موارد از بیماری‌های خطرناکی مانند “پمفیگوئید بارداری” (یک بیماری خودایمنی تاولی) یا “کلستاز داخل کبدی” (که با خارش کف دست و پا بدون ضایعه اولیه مشخص می‌شود) بسیار حیاتی است.

آلرژی تنفسی در بارداری

شامل رینیت و آسم است. کنترل آسم در بارداری اولویت مطلق دارد. تغییرات فیزیولوژیک تنفسی در بارداری (مانند بالا رفتن دیافراگم توسط رحم بزرگ‌شده) ظرفیت ذخیره اکسیژن مادر را کاهش می‌دهد؛ بنابراین، هرگونه تنگی نفس ناشی از برونکواسپاسم (انقباض راه‌های هوایی) می‌تواند سریعاً به هیپوکسی منجر شود. آلرژی تنفسی در بارداری اگر با آسم همراه باشد، نیاز به پایش دقیق عملکرد ریه (اسپیرومتری) و تنظیم داروها دارد. قطع خودسرانه داروهای استنشاقی توسط مادران به دلیل ترس از عوارض دارو، خطرناک‌ترین اقدام است، زیرا حمله آسم خطرات بسیار بیشتری برای جنین دارد تا عوارض احتمالی داروها.

«علائم کنترل‌نشده آسم می‌تواند باعث کاهش میزان اکسیژن در خون شما شود. جنین اکسیژن خود را از خون شما دریافت می‌کند. از آنجا که جنین برای رشد و تکامل طبیعی نیاز به تأمین مداوم اکسیژن دارد، مدیریت علائم آسم برای اطمینان از اینکه شما و کودکتان اکسیژن کافی دریافت می‌کنید، بسیار مهم است.»

“Uncontrolled asthma symptoms can cause a decrease in the amount of oxygen in your blood supply. The fetus gets its oxygen from your blood. Since a fetus needs a constant supply of oxygen for normal growth and development, managing asthma symptoms is very important to allow you and your baby to get enough oxygen.”

به نقل از AAAAI 

تشخیص آلرژی در حاملگی

فرآیند تشخیص آلرژی در بارداری با چالش‌هایی روبروست. استاندارد تشخیص آلرژی در افراد غیرباردار، تست خراش پوستی (Skin Prick Test) است. اما در دوران بارداری، انجام این تست‌ها با احتیاط بسیار زیاد یا تأخیر همراه است. دلیل این احتیاط، خطر نظری (هرچند اندک) بروز واکنش سیستمیک یا آنافیلاکسی در پاسخ به تست پوستی است. هرگونه افت فشار خون مادر در پی آنافیلاکسی می‌تواند جریان خون رحمی-جفتی را به شدت کاهش داده و جنین را در معرض خطر قرار دهد.

بنابراین، پزشکان برای تشخیص آلرژی در بارداری بیشتر بر شرح حال بالینی دقیق و معاینه فیزیکی تکیه می‌کنند. معاینه داخل بینی می‌تواند تورم و رنگ پریدگی مخاط (که در آلرژی شایع است) را در مقابل قرمزی (که در عفونت دیده می‌شود) نشان دهد. در مواردی که تشخیص دقیق آلرژن برای درمان ضروری باشد، استفاده از تست‌های آزمایشگاهی خون (مانند سنجش IgE اختصاصی یا تست‌های RAST و ImmunoCAP) ترجیح داده می‌شود، زیرا این تست‌ها هیچ خطری برای مادر یا جنین ندارند و نیازی به مواجهه مادر با آلرژن نیست. همچنین، تشخیص افتراقی بین رینیت آلرژیک و رینیت بارداری (که هورمونی است) بسیار مهم است؛ رینیت بارداری معمولاً به آنتی‌هیستامین‌ها پاسخ نمی‌دهد و تنها با زایمان بهبود می‌یابد.

درمان آلرژی در بارداری

استراتژی درمان آلرژی در بارداری بر پایه اصل “حداقل دارو برای حداکثر کنترل” بنا شده است. هدف، کاهش علائم مادر به سطحی است که خواب و تغذیه او مختل نشود و اکسیژن‌رسانی به جنین تضمین گردد.

رویکرد پلکانی درمان

• حذف آلرژن: اولین و بی‌خطرترین گام، دوری از عوامل محرک است. استفاده از رطوبت‌گیرها برای کاهش مایت‌ها، دوری از حیوانات خانگی و ماندن در خانه در روزهای آلوده.
• درمان‌های غیردارویی: شستشوی بینی.
• درمان دارویی: استفاده از داروهای ایمن تأیید شده.

درمان دارویی و ملاحظات ایمنی

انتخاب دارو برای درمان آلرژی در دوران بارداری باید بر اساس دسته‌بندی ایمنی داروها و شواهد بالینی انجام شود.

• آنتی‌هیستامین‌ها:

• نسل اول: کلرفنیرامین (Chlorpheniramine) یکی از قدیمی‌ترین و ایمن‌ترین انتخاب‌هاست (Category B) و سال‌هاست در بارداری استفاده می‌شود. عیب اصلی آن خواب‌آلودگی است.
• نسل دوم: لوراتادین (Loratadine) و ستیریزین (Cetirizine) نیز در رده B قرار دارند و به دلیل عدم ایجاد خواب‌آلودگی و اثر طولانی‌تر، معمولاً به عنوان انتخاب اول در سه ماهه دوم و سوم توصیه می‌شوند.

• کورتیکواستروئیدهای داخل بینی: بودزوناید (Budesonide) تنها کورتیکواستروئید استنشاقی است که در رده B بارداری قرار دارد و برای درمان احتقان‌های شدید و مزمن آلرژی در بارداری بسیار ایمن و مؤثر است. سایر اسپری‌ها مانند فلوتیکازون نیز با مشورت پزشک قابل استفاده‌اند.
• ضداحتقان‌ها (Decongestants): مصرف سودوافدرین (Pseudoephedrine) در سه ماهه اول به دلیل ارتباط احتمالی با گاستروشیزیس (نقص دیواره شکم جنین) ممنوع است. اما در سه ماهه دوم و سوم با احتیاط و برای مدت محدود قابل استفاده است، مشروط بر اینکه مادر فشار خون بالا نداشته باشد.

درمان خانگی آلرژی در بارداری

برای مادرانی که تمایل به مصرف دارو ندارند یا علائم خفیفی دارند، درمان خانگی گزینه‌ای ایده‌آل مخصوصاً برای درمان آلرژی فصلی است. این روش‌ها مکانیسم‌های طبیعی بدن را تقویت می‌کنند:

• شستشوی بینی: استفاده از محلول‌های سالین ایزوتونیک یا هیپرتونیک (آب نمک) به کمک نتی پات (Neti Pot) یا اسپری‌ها، مخاط، آلرژن‌ها و واسطه‌های التهابی را به صورت فیزیکی از مجاری بینی خارج می‌کند. این روش باعث بهبود عملکرد مژک‌های تنفسی می‌شود.
• نوار چسب‌های بینی : این نوارها با باز نگه داشتن مکانیکی پره‌های بینی، جریان هوا را تسهیل کرده و به کاهش خروپف و بهبود خواب کمک می‌کنند.
• تنظیم وضعیت خواب: بالا نگه داشتن سر با زاویه ۳۰ تا ۴۵ درجه هنگام خواب، فشار هیدرواستاتیک را در عروق بینی کاهش داده و احتقان شبانه را کم می‌کند.
• دمنوش‌های گیاهی: چای نعناع فلفلی و زنجبیل می‌توانند به عنوان ضدالتهاب طبیعی عمل کنند. با این حال، باید از مصرف بی‌رویه گیاهان دارویی ناشناخته پرهیز کرد زیرا ایمنی بسیاری از آن‌ها در بارداری ثابت نشده است.

درمان خانگی آلرژی فصلی در بارداری با تمرکز بر اصلاح محیط (بستن پنجره‌ها، استفاده از عینک آفتابی برای محافظت چشم‌ها از گرده) مکمل درمان‌های دارویی است.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

تشخیص زمان مناسب برای مداخله پزشکی در آلرژی در بارداری حیاتی است. علائم هشداردهنده‌ای وجود دارد که نیازمند توجه فوری هستند:

• تنگی نفس: هرگونه احساس تنگی نفس، خس‌خس سینه یا کوتاه شدن تنفس که با استراحت بهبود نیابد.
• کاهش حرکات جنین: اگر مادر احساس کند حرکات جنین کاهش یافته (که می‌تواند ناشی از هیپوکسی باشد).
• علائم آنافیلاکسی: تورم ناگهانی لب‌ها، زبان یا گلو، کهیرهای گسترده، افت فشار خون و سرگیجه شدید. این یک اورژانس پزشکی است و باید بلافاصله اپی‌نفرین تزریق شود. استفاده از اپی‌نفرین در بارداری برای نجات جان مادر بر خطرات احتمالی ارجحیت دارد.
• عدم پاسخ به درمان: اگر احتقان بینی با وجود درمان‌های خانگی و دارویی بیش از دو هفته ادامه یابد (احتمال عفونت سینوسی).
• تب: آلرژی باعث تب نمی‌شود؛ وجود تب نشانه عفونت است.

پیشگیری از حساسیت غذایی

در گذشته، به مادران باردار، به‌ویژه آن‌هایی که سابقه آلرژی در خانواده داشتند، توصیه می‌شد از مصرف غذاهای آلرژی‌زا (مانند بادام‌زمینی، تخم‌مرغ، شیر گاو) خودداری کنند. اما شواهد جدید این رویکرد را رد می‌کنند. تماس زودهنگام جنین با آنتی‌ژن‌های غذایی از طریق جفت و مایع آمنیوتیک، و پس از تولد از طریق شیر مادر، می‌تواند به ایجاد تحمل ایمنی کمک کند. حذف مواد غذایی از رژیم مادر نه تنها کمکی به پیشگیری نمی‌کند، بلکه ممکن است با محروم کردن جنین از مواد مغذی ضروری، بر رشد او تأثیر منفی بگذارد.

«محدود کردن رژیم غذایی مادر از آلرژن‌های خاص در دوران بارداری و شیردهی، در صورتی که کودک سالم باشد، به طور معمول به عنوان روشی برای پیشگیری از آلرژی‌های غذایی توصیه نمی‌شود. جدیدترین اطلاعات نشان می‌دهد که اگر در این دوران از غذاهای شدیداً آلرژی‌زا پرهیز کنید، هیچ مزیت قابل‌توجهی در پیشگیری از آلرژی برای نوزاد شما وجود نخواهد داشت.»

“Restricting a mother’s diet of specific allergens during pregnancy and while breast-feeding, when a child is otherwise well, is not routinely recommended as a means to prevent food allergies. Most recent information indicates there is no significant allergy prevention benefit to your baby if you avoid highly allergenic foods during this time.”

به نقل از  AAAAI 

مصرف زیاد سبزیجات و ماست با کاهش ریسک آلرژی در کودک مرتبط است، در حالی که مصرف زیاد گوشت قرمز و غلات فرآوری شده ممکن است ریسک را افزایش دهد. همچنین، مصرف مکمل‌های ویتامین D و پروبیوتیک‌ها در دوران بارداری ممکن است اثرات محافظتی در برابر اگزما و آلرژی در نوزاد داشته باشد، هرچند تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

تأثیر استرس مادر بر آلرژی نوزاد

علاوه بر تغذیه، عوامل روانی نیز نقش مهمی دارند. مکانیسم‌های بیولوژیک نشان می‌دهند که استرس مادر در بارداری باعث افزایش سطح کورتیزول می‌شود. کورتیزول می‌تواند از جفت عبور کرده و بر تکامل سیستم ایمنی جنین (محور HPA) اثر بگذارد. این امر باعث تغییر الگوی سایتوکاین‌ها به سمت پاسخ‌های Th2 (آلرژیک) می‌شود. بنابراین، مدیریت استرس بخشی از پازل پیشگیری از آلرژی در نسل بعد است.

منابع: PubMed Central – Allergic Living – ACAAI – Lamaze International –  UT Southwestern Medical Center – Cleveland Clinic