سردرد یکی از شایع‌ترین دردهایی محسوب میشود که تقریبا همه ما در طول زندگی آن را تجربه کرده‌ایم؛ اما همه سردردها شبیه هم نیستند. گاهی درد در شقیقه‌ها می‌تپد، گاهی پیشانی سنگین میشود و گاهی هم احساسی از فشار در کل سر به وجود می‌آید. اما نوعی از سردرد وجود دارد که از بقیه متفاوت‌تر و آزاردهنده‌تر است؛ سردرد عصبی یا همان نورالژیک.
در این نوع سردرد، منشا درد نه عضلات سر است و نه تغییرات عروقی، بلکه اعصاب تحریک‌شده یا ملتهب هستند که سیگنال‌های درد را به طور مستقیم به مغز می‌فرستند؛ به همین دلیل، فرد ممکن است درد را به صورت تیزی ناگهانی، سوزش، شوک الکتریکی یا تیر کشیدن در ناحیه‌ی خاصی از صورت، گردن یا پشت سر احساس کند. حتی لمس آرام پوست، شانه زدن موها یا وزش باد ملایم میتواند محرک شروع درد باشد.
شناخت دقیق دلایل بروز سردرد عصبی و نشانه‌های آن به ما کمک می‌کند تا مسیر درمان را بهتر انتخاب کرده و از شدت یا تکرار درد کم کنیم. در این مقاله، بررسی می‌کنیم که سردرد عصبی دقیقا چیست، چه عواملی باعث آن میشود، چه علائمی دارد، چگونه می‌توان آن را تشخیص داد و در نهایت، با چه روش‌هایی می‌توان با آن مقابله کرد.
سردرد عصبی چیست؟
سردرد عصبی (Nerve Headache) نوعی از سردرد به شمار می‌رود که منشا آن در اعصاب تحریک‌شده یا ملتهب ناحیه سر و گردن قرار دارد، نه در عضلات یا عروق خونی مانند بسیاری از انواع دیگر سردردها. در واقع، این نوع درد زمانی بروز می‌کند که یک یا چند عصب حسی که مسئول انتقال پیام‌های درد از سر به مغز هستند، دچار التهاب، فشردگی یا آسیب شوند. نتیجه این فرآیند، ایجاد دردهایی تیز، سوزاننده و گاهی شبیه شوک الکتریکی است که میتواند در بخش‌هایی از صورت، پشت سر، گردن یا حتی پشت چشم‌ها احساس شود.
یکی از شناخته‌شده‌ترین نمونه‌های سردرد عصبی، نورالژی پسسری (Occipital Neuralgia) محسوب میشود. در این وضعیت، عصب‌های پسسری که از ناحیه فوقانی ستون فقرات گردنی به سمت پوست سر امتداد دارند، دچار التهاب یا تحریک می‌شوند. در نتیجه، بیمار معمولا درد را به شکل تیرکشیدن ناگهانی یا احساس برق‌گرفتگی در پشت سر، بالای گردن یا گاهی اطراف چشم تجربه می‌کند. این درد ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه ادامه داشته باشد و در بعضی افراد، چندین بار در طول روز تکرار شود.
برخلاف سردردهای شایع مثل میگرن یا سردردهای تنشی، در سردرد عصبی معمولا منبع اصلی درد، خودِ عصب است؛ به همین دلیل، حتی لمس آرام پوست، شانه زدن موها یا وزش باد میتواند موجب بروز درد شود. پزشکان این نوع سردرد را در دسته سردردهای ثانویه طبقه‌بندی می‌کنند؛ چرا که معمولا نتیجه یک عامل زمینه‌ای مانند التهاب، فشار مکانیکی بر عصب، یا حتی آسیب قبلی به بافت‌های گردن است، نه یک بیماری مستقل.
اصطلاح «نورالژی» در زبان پزشکی از دو واژه‌ی یونانی تشکیل شده: «نورون» به معنای عصب و «آلگوس» به معنای درد. به این ترتیب، نورالژی یا همان درد عصبی، به حالتی اطلاق میشود که در آن مسیرهای عصبی به صورت غیرطبیعی سیگنال‌های درد را منتقل می‌کنند. در این حالت، مغز پیام‌های درد را حتی در غیاب آسیب واقعی دریافت می‌کند و فرد احساس دردی شدید و غیرقابل توضیح را تجربه می‌کند.
به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که سردرد عصبی زمانی رخ می‌دهد که سیستم عصبی محیطی دچار اختلال عملکرد شود و پیام‌های درد به اشتباه فعال شود. این نوع سردرد به دلیل شباهت‌هایی که با میگرن یا دردهای تنشی دارد، گاهی به اشتباه تشخیص داده میشود. با این حال، تشخیص صحیح آن بسیار مهم است؛ چرا که درمان و کنترلش با سایر انواع سردردها کاملا متفاوت است.
آيا سردرد عصبی خطرناک است؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت که معمولا نورالژیا پسسری به خودی خود وضعیت خطرناکی نیست و به عنوان یک اختلال مزمن دردناک طبقه‌بندی میشود. طبق توضیحات منابع معتبر، این اختلال اغلب ناشی از تحریک یا فشردگی عصب‌های پسسری است که از گردن به پوست سر منتهی می‌شوند و موجب ایجاد درد تیز یا سوزاننده در پشت سر یا بالای گردن می‌شوند. با این حال، لازم است چند نکته را جدی گرفت:
اول از همه این که سردردی که الگوی آن ناگهان تغییر کرده یا شدیدتر از قبل شده باشد، ممکن است نشانه خطر یا علت ثانویه باشد که نیاز به بررسی پزشکی فوری دارد؛ به عنوان مثال، سردرد ناگهانی، جدید، یا همراه با تب، سختی گردن یا بثورات باید جدی گرفته شود.
دوم اینکه حتی اگر سردرد عصبی به خودی خود خطرناک نباشد، چون کیفیت درد شدید است، میتواند کیفیت زندگی فرد را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد و فعالیت‌های روزانه، خواب، خلق‌وخو و تمرکز را مختل کند.
سوم اینکه سردرد عصبی ممکن است در دسته «سردردهای ثانویه» قرار گیرد؛ یعنی ناشی از یک وضعیت زمینه‌ای دیگر باشد؛ در این حالت، خطر بالقوه بیشتری وجود دارد چون منشا آن ممکن است فشردگی عصب بر اثر آسیب، التهاب یا سایر آسیب‌های گردنی باشد.
بر همین اساس، اگر شما با این شرایط مواجه هستید که سردرد عصبی دارید، توصیه‌های مهم زیر را حتما جدی بگیرید:
- اگر سردرد حالت ناگهانی، شدید یا متفاوت نسبت به قبل پیدا کرده است، یا همراه با علائمی مانند ضعف، بی‌حسی، تغییرات بینایی یا دشواری در سخن گفتن، حتما به پزشک مراجعه کنید.
- اگر درمانهای ساده (مثل گرما/سرما، کشش یا استراحت) برایتان موثر نیستند یا درد زیاد تکرار میشود، این هم علامتی است که نباید نادیده گرفته شود؛ چون ممکن است وضعیت پیچیده‌تر باشد.
- توضیح دهید با پزشک که آیا ممکن است عامل زمینه‌ای (مانند آسیب گردن، التهاب یا فشار عصب) وجود داشته باشد و بررسی‌هایی مانند معاینه فیزیکی یا تصویربرداری لازم شود.
با تمام این تفاسیر باید در پاسخ گفت که سردرد عصبی معمولا خطرناک نیست اما شرایط خاصی دارد که باید جدی گرفته شود تا از وجود علت جدی‌تر مطمئن شویم.
تمام علائم سردرد عصبی
نورالژی پسسری مجموعه‌ای از علائم خاص دارد که اغلب با درد شدید و شوکمانند در پشت سر آغاز میشود. این درد معمولا از ناحیه پایین گردن یا پایه جمجمه شروع شده و به صورت تیرکشیدن یا سوزش به سمت سر و پوست سر گسترش پیدا می‌کند. بسیاری از بیماران آن را به «برق‌گرفتگی» یا «سوزن‌سوزن‌شدن» تشبیه می‌کنند. در بعضی موارد، این درد حالت مداوم‌تری پیدا می‌کند؛ به این معنا که حتی پس از فروکش‌کردن حمله اصلی، احساس سنگینی یا درد مبهم همچنان باقی می‌ماند.
محل بروز درد در اغلب موارد پشت سر است، اما میتواند به نواحی دیگری نیز سرایت کند. گاهی درد به بالای سر، پشت گوش، اطراف چشم یا حتی یک سمت کامل سر گسترش پیدا می‌کند. در برخی بیماران، هر دو سمت سر تحت تاثیر قرار می‌گیرد، اما در بیشتر موارد، درد فقط در یک سمت ظاهر میشود. از ویژگی‌های بارز این نوع سردرد، حساس‌شدن پوست سر است؛ به طوری که لمس آرام موها، استفاده از شانه، یا حتی وزش باد روی پوست سر میتواند درد را تحریک کند.
یکی از نکات مهم درباره‌ی سردرد عصبی، تریگرها یا عوامل تحریک‌کننده آن است. حرکات ساده‌ای مانند چرخاندن سر، قرار دادن سر روی بالش، یا اعمال فشار جزئی بر گردن ممکن است باعث شروع یا تشدید درد شوند؛ به همین دلیل، بسیاری از افراد مبتلا از انجام حرکات ناگهانی یا فعالیت‌هایی که بر عضلات گردن فشار می‌آورد، پرهیز می‌کنند.
در کنار درد اصلی، برخی علائم دیگر نیز می‌توانند همراه با سردرد عصبی دیده شوند. احساس بی‌حسی یا مورمورشدن در پوست سر، تیرکشیدن پشت چشم، حساسیت شدید به لمس، یا تشدید درد هنگام خوابیدن از جمله این موارد هستند. در بعضی بیماران، درد به ویژه هنگام شب یا در زمان استراحت افزایش پیدا می‌کند.
تشخیص این نوع سردرد گاهی دشوار محسوب میشود؛ چرا که برخی از علائم آن میتواند با میگرن یا سردردهای تنشی اشتباه گرفته شود. با این حال، تفاوت مهمی وجود دارد: در سردرد عصبی، درد معمولا به صورت شوکمانند و ناگهانی بروز می‌کند، نه به شکل ضرباندار یا فشار ممتد مثل میگرن. همچنین برخلاف میگرن، معمولا خبری از تهوع، استفراغ یا حساسیت شدید به نور و صدا نیست. همین ویژگی‌ها باعث میشود که پزشکان بتوانند از طریق شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی، نوع سردرد را بهتر تشخیص دهند.
درمان سردردهای عصبی در خانه
در ادامه، روش‌های پیشنهادی برای مدیریت و کاهش درد مربوط به نورالژی پسسری در منزل ارائه میشود. البته باید تاکید کرد که این راهکارها جایگزین مراجعه به پزشک نیستند، بلکه به عنوان اقدامات تکمیلی و اولیه می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
گرما، سرما، ماساژ و کشش
یکی از ساده‌ترین و در عین حال موثرترین گام‌ها برای کاهش درد عصبی، استفاده از کمپرس گرم یا سرد در محل درد است. معمولا توصیه میشود که در مورد نورالژی پسسری، استفاده از گرما یا سرما، همراه با ماساژ ملایم یا کشش گردن میتواند به کاهش گرفتگی عضلات و کاهش فشار روی عصب‌های پسسری کمک کند. همچنین در درمان سردردهای دیگر نیز گذاشتن کمپرس روی پیشانی یا گردن، ماساژ پوست سر یا شانه‌ها و استراحت در محیطی آرام موثر است.
تغییر در سبک زندگی؛ خواب، تغذیه و هیدراتاسیون
علت بسیاری از سردردها از جمله موارد عصبی میتواند به خواب ناکافی، تغذیه ناصحیح یا کم‌آبی مربوط باشد. پزشکان معمولا به اهمیت داشتن خواب کافی و منظم، خوردن وعده‌های غذایی در فواصل معین و نوشیدن آب به مقدار کافی تاکید دارند. به علاوه، رعایت رژیم غذایی سالم (مثل میوه، سبزی، پروتئین کافی و کاهش غذاهای فرآوری‌شده) نیز در کاهش شدت و تعداد حملات سردرد موثر است.
اصلاح وضعیت بدن و گردن
بخشی از درد عصبی ممکن است ناشی از وضعیت بد سر و گردن یا عضلات گردن منقبض باشد. انجام نرمش‌ها و کشش‌های ساده برای گردن، شانه‌ها و قسمت بالای پشت میتواند به کاهش فشار روی عصب‌های پسسری کمک کند. همچنین حین کار پشت میز، توجه به وضعیت بدن، استفاده از صندلی با پشتی مناسب و قرار دادن مانیتور در ارتفاع مناسب نیز در کاهش بروز درد نقش دارد.
شناسایی و اجتناب از عوامل تحریک‌کننده
برای مدیریت موثر سردرد عصبی، عواملی که ممکن است شروع یا تشدید کننده درد باشند را شناسایی و از آن‌ها اجتناب کنید. این عوامل می‌توانند شامل لمس شدید پوست سر، بالش نامناسب، چرخش ناگهانی گردن، یا حتی وزیدن باد به سمت پوست سر باشند. همچنین در درمان سردردهای عمومی، اجتناب از محرک‌هایی مانند کم‌خوابی، نور زیاد، صداهای بلند، بوهای شدید و برخی غذاها نیز توصیه شده است.
مصرف داروها بدون دستور پزشک برای درمان این اختلال پیشنهاد نمی‌شود اما در صورت درد بسیار زیاد می‌توان از داروهای مسکن مانند استامینوفن یا حتی شیاف به طور موقت استفاده کرد. با این اوصاف، توجه کنید که استفاده بیش از حد داروهای مسکن ممکن است عوارض شدیدی را ایجاد یا سردرد را مزمن‌تر کند.
بهترین داروها برای درمان سردرد عصبی
در این بخش داروهایی را معرفی می‌کنم که معمولا در درمان دردهای عصبی مانند سردردهای عصبی کاربرد دارند. البته باید دقت کنید که انتخاب دارو، دوز و مدت درمان را همیشه پزشک باید مشخص کند؛ توضیحات زیر خلاصه‌ای از درمانهای متداول بر پایه منابع پزشکی معتبر است.
داروهای مسکن ساده (OTC)
در ابتدای ظهور بیماری، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مثل ایبوپروفن، ناپروکسن، یا استامینوفن ممکن است در کاهش درد خفیف تا متوسط مفید باشند. این داروها معمولا برای کنترل اولیه درد یا هنگام حملات خفیف به کار می‌روند، اما در درد عصبیِ شدید یا مزمن غالبا کافی نیستند.
شل‌کننده‌های عضلانی و ضدالتهاب‌های خوراکی تجویزی
اگر منشا درد تا حدی عضلانی یا فشردگی گردنی باشد، پزشک ممکن است شل‌کننده عضلات یا داروهای ضدالتهاب قوی‌تر تجویز کند تا اسپاسم را کم کرده و فشار روی عصب را کمتر کند. این داروها معمولا به عنوان بخشی از درمان غیرجراحی در نظر گرفته می‌شوند.
داروهای ضدصرع / ضد‌نورالژیک (گاباپنتین، پرگابالین و مشابه‌ها)
برای دردهای عصبی، یکی از ستون‌های درمانی داروهای «ضدصرع» یا داروهای مخصوص درد نوروپاتیک تلقی میشود؛ از قبیل گاباپنتین (Gabapentin) و پرگابالین (Pregabalin). این داروها با تغییر نحوه انتقال سیگنال‌های درد در سیستم عصبی عمل می‌کنند و در بسیاری از بیماران دچار درد عصبی موثر واقع می‌شوند. مطالعات و منابع بالینی این گروه دارویی را از گزینه‌های خط اول برای درد نوروپاتیک معرفی کرده‌اند.
داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای و SNRIها (مانند آمی‌تریپتیلین و دلوکستین)
داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای (مثل آمی‌تریپتیلین) و گاهی داروهای گروه SNRI (مثل دولوکستین یا ونلافاکسین) در دوزهای پایین برای کنترل درد مزمن عصبی استفاده می‌شوند. این داروها روی مسیرهای تنظیم‌کننده درد در مغز و نخاع تاثیر می‌گذارند و در بسیاری از سندرم‌های نوراپاتیک کمک‌کننده هستند؛ هر چند، عوارض جانبی‌شان (خواب‌آلودگی، خشکی دهان، اختلالات تپش قلب و…) باید مدنظر باشد.
بلوک عصبی و تزریقات موضعی (بی‌حسی موضعی و کورتیکواستروئید)
یکی از موثرترین اقدامات برای تشخیص و درمان موقت دردِ منشا عصبی، بلوک یا مسدودسازی عصب پسسری است: تزریق ماده بی‌حسی (گاهی همراه با استروئید) در اطراف عصب پسسری که هم میتواند تشخیصی باشد و هم درمانی. این روش میتواند درد را برای هفته‌ها تا ماه‌ها کاهش دهد.
بوتاکس (Botox)
در بعضی بیماران که به درمانهای قبلی پاسخ نمی‌دهند، تزریق بوتاکس در نواحی مشخص میتواند به کاهش التهاب و درد کمک کند. این روش در مراکز تخصصی و با تصمیم پزشک انجام میشود.
درمانهای پیشرفته (تحریک عصبی یا جراحی در موارد مقاوم)
در بیمارانی که به همه درمانهای غیرجراحی پاسخ نمی‌دهند، گزینه‌هایی مثل تحریک الکتریکی عصب پسسری (occipital nerve stimulation) یا تحریک نخاع (spinal cord stimulation) و در موارد نادر جراحیِ رفع فشردگی عصب مطرح میشود. این روش‌ها معمولا در مراکز درد تخصصی و بعد از ارزیابی کامل انجام می‌گیرند.
روش‌های پیشگیری و مراقبت‌های آتی
پیشگیری و مدیریت سردردهای عصبی را می‌توان به معنای کاهش دفعات و شدت حملات درد و بهبود کیفیت زندگی دانست. نخستین قدم، توجه به عوامل تحریک‌کننده‌ی شخصی است؛ عواملی مانند وضعیت بد گردن و شانه‌ها، خواب ناکافی، استرس مزمن یا حرکت‌های ناگهانی می‌توانند باعث شروع یا تشدید درد شوند. از همین رو، اصلاح وضعیت بدن هنگام نشستن پشت میز، خوابیدن با بالش مناسب و انجام تمرینات کششی ملایم گردن و شانه، به کاهش فشار روی عصب‌های پسسری کمک می‌کند.
در قدم بعدی می‌توان به مدیریت سبک زندگی و سلامت عمومی اشاره کرد. قطع به یقین خواب کافی و منظم، تغذیه سالم و هیدراتاسیون مناسب میتواند شدت حملات را کاهش دهد. همچنین، کاهش مصرف کافئین یا غذاهای محرک و جلوگیری از کم‌آبی بدن نیز اثر مثبتی بر پیشگیری از سردرد دارد. علاوه بر این موارد، تمرین‌های آرام‌سازی، یوگا، مدیتیشن یا تنفس عمیق میتواند استرس را کاهش دهد و احتمال حمله‌های عصبی را کم کند.
در نهایت باید گفت که حتما به مراقبت‌های فیزیکی و تغییر سبک زندگی توجه ویژه‌ای داشته باشید و تا حد امکان از استرس دوری کنید. این اقدامات نه تنها شدت درد را کاهش می‌دهند، بلکه به بیمار کمک می‌کنند کیفیت زندگی بهتری داشته باشد و از تکرار حملات عصبی جلوگیری شود. رعایت این اصول، گام مهمی برای کنترل طولانی‌مدت و موثر سردردهای عصبی است و میتواند زندگی روزمره را راحت‌تر و آرام‌تر کند.
منبع: clevelandclinic – webmd
