پرکاری تیروئید و علائم آن در زنان و مردان

تیروئید، غده‌ای کوچک در گردن، نقش حیاتی در تنظیم سوخت و ساز بدن، انرژی و عملکرد اندام‌ها دارد. زمانی که این غده بیش از حد هورمون تولید کند، وضعیتی ایجاد می‌شود که به آن پرکاری تیروئید گفته می‌شود. این اختلال می‌تواند روند زندگی روزمره را تحت تاثیر قرار دهد و علائم متنوعی را در بدن ایجاد کند؛ از افزایش ضربان قلب و کاهش وزن ناخواسته گرفته تا اضطراب، خستگی و مشکلات خواب.

پرکاری تیروئید در زنان اغلب شایع‌تر محسوب می شود، اما مردان نیز از خطر ابتلا مصون نیستند. تشخیص به موقع و مدیریت صحیح این بیماری، نقش مهمی در جلوگیری از عوارض جدی مانند مشکلات قلبی، ضعف استخوان‌ها و تغییرات متابولیک دارد. در این مقاله، به بررسی دقیق علائم پرکاری تیروئید در زنان و مردان، دلایل ایجاد آن و راهکارهای درمانی می‌پردازیم.

پرکاری تیروئید چیست؟

پرکاری تیروئید به حالتی گفته می‌شود که غده تیروئید بیش از حد نیاز بدن، هورمون‌های تیروکسین (T4) و تری‌یودوتیرونین (T3) تولید کند. این هورمون‌ها نقش مهمی در کنترل متابولیسم، مصرف انرژی و عملکرد قلب، مغز و سایر اندام‌ها دارند. وقتی میزان این هورمون‌ها بیش از حد شود، فرآیندهای بدن با سرعت غیرطبیعی پیش می‌روند و علائم تیروئید مختلفی بروز می‌کند.

دلایل پرکاری تیروئید مانند کم‌ کاری تیروئید متنوع هستند و شامل بیماری‌های خودایمنی (مثل گریوز)، التهاب تیروئید، مصرف بیش از حد ید یا گره‌های تیروئیدی فعال می‌شوند. این بیماری می‌تواند به طور ناگهانی یا تدریجی آغاز شود و شدت علائم آن بسته به سن، جنسیت و وضعیت سلامت فرد متفاوت است.

پرکاری تیروئید یک اختلال قابل درمان است و تشخیص به موقع این اختلال می‌تواند از بروز عوارض جدی مانند مشکلات قلبی، ضعف استخوان و اختلالات متابولیک جلوگیری کند. شناخت دقیق این وضعیت و همچنین فهم نقش انواع هورمون‌ مرتبط با این بیماری، اولین گام برای مدیریت موفق آن تلقی می‌شود.

علائم تیروئید پرکار

پرکاری غده تیروئید می‌تواند بسیاری از عملکردهای بدن را تحت تاثیر قرار دهد و علائم متعددی ایجاد کند که سرعت متابولیسم را به ‌طور غیرطبیعی افزایش می‌دهند.

علائم پرکاری تیروئید در زنان

• احساس اضطراب، عصبی بودن یا تحریک‌پذیری
• ضربان قلب سریع یا نامنظم (تاکی‌کاردی یا آریتمی)
• کاهش وزن بدون تلاش یا با وجود اشتهای افزایش‌یافته
• تعریق زیاد، احساس گرمای شدید یا حساسیت به گرما
• اختلال در چرخه قاعدگی، پریودهای سبک‌تر، یا حتی فقدان دوره قاعدگی
• بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر) یا تورم گردن
• ضعف عضلانی، خستگی مفرط، بی‌خوابی یا مشکل در خواب.

علائم پرکاری تیروئید در مردان

• اکثر علائم عمومی مانند ضربان قلب سریع، کاهش ناگهانی وزن، تعریق زیاد، بی‌خوابی و عصبی بودن در مردان نیز بروز می‌کنند.
• کاهش میل جنسی، اختلال در نعوظ یا کاهش تولید اسپرم
• کاهش توده عضلانی، تحلیل عضلات و کاهش عملکرد فیزیکی (به‌ ویژه در بازوها و ران‌ها)
• ریزش زودرس موها یا کم‌پشتی مو در مردان

علت تیروئید پرکار چیست؟

پرکاری تیروئید همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید بیش از نیاز بدن هورمون‌های تیروکسین (T4) و تری‌یودوتیرونین (T3) تولید کند. این تولید بیش از حد می‌تواند به دلایل مختلفی باشد که در ادامه بررسی می‌کنیم.

• بیماری بیماری گریوز (Graves’ disease): یک اختلال خودایمنی که در آن سیستم ایمنی به ‌اشتباه غده تیروئید را تحریک می‌کند تا مقدار زیادی هورمون تولید کند. این مورد در واقع شایع‌ترین علت پرکاری تیروئید به شمار می‌رود.
• گره‌ها یا ندول‌های فعال در تیروئید: مثلا در برخی افراد، یک یا چند گره در تیروئید «خودمختار» می‌شوند و بدون نیاز به تحریک TSH شروع به تولید هورمون می‌کنند.
• التهاب تیروئید (تیروئیدیت): در این حالت، غده دچار التهاب می‌شود و هورمون ذخیره‌شده آزاد می‌گردد که به افزایش موقت سطح هورمون منجر می‌شود. این حالت می‌تواند پس از زایمان یا در اثر داروها یا عفونت‌ها رخ دهد.
• مصرف بیش از حد ید یا داروهای حاوی ید: ید، ماده‌ای است که تیروئید برای ساخت هورمون استفاده می‌کند؛ مصرف زیاد ید می‌تواند غده را بیش‌فعال کند.
• مصرف خارجی هورمون تیروئید یا داروهایی که عملکرد تیروئید را تحریک می‌کنند: برخی داروها یا مکمل‌ها ممکن است باعث تولید بیش از حد هورمون شوند.

البته باید در نظر گرفت که پرکاری تیروئید بیشتر در زنان دیده می‌شود. از طرفی دیگر، سابقه خانوادگی اختلالات تیروئید و برخی بیماری‌های خودایمنی، ریسک آن را افزایش می‌دهد.

تشخیص تیروئید پرکار

تشخیص پرکاری تیروئید بر پایه ترکیبی از پرسش درباره علائم، معاینه فیزیکی، تست‌های خونی و در صورت لزوم تصویرسازی غده تیروئید صورت می‌گیرد.

• شرح ‌حال و معاینه فیزیکی: پزشک ابتدا پرسش می‌کند در مورد علائمی مثل تپش قلب، کاهش وزن، تعریق زیاد، لرزش دست‌ها (ترمور) و حساسیت به گرما. معاینه شامل بررسی ضربان قلب، پوست (گرم و مرطوب بودن)، بزرگی تیروئید و عملکرد عصبی است.
• آزمایش خون: مهم‌ترین مرحله تعیین سطح هورمون‌هاست. معمولا سطح TSH پایین و سطح T4 یا T3 بالا دیده می‌شود. این الگو به ‌وضوح نشانگر تولید بیش از حد هورمون است.
• تست‌های تکمیلی (در صورت لزوم): برای تعیین علت دقیق، ممکن است پزشک آزمایشی برای سنجش جذب ید رادیواکتیو (radioactive iodine uptake) یا اسکن غده درخواست دهد تا ببیند غده چقدر فعال شده یا ارتباط با گره‌های تیروئید چگونه است.
• تصویربرداری تیروئید: در بعضی موارد، سونوگرافی تیروئید انجام می‌شود تا وجود گره یا تغییر ساختمانی غده دیده شود؛ مثلا بزرگ شدن غده (گواتر) ممکن است در معاینه شناسایی شود.

راه‌های درمان پرکاری تیروئید

درمان پرکاری تیروئید (هایپرتیروئیدیسم) معمولا با هدف کاهش تولید هورمون تیروئید، کنترل علائم و در موارد خاص، از بین بردن بخشی از فعالیت غده تیروئید انجام می‌شود. روش مناسب درمان بستگی به علت پرکاری، سن بیمار، شدت بیماری و وضعیت عمومی او دارد.

قرص پرکاری تیروئید (داروهای ضد تیروئید)

داروهای ضد تیروئید یا «تیونامیدها» (مثل متی‌مازول و پروپیل‌تیواوراسیل / PTU) یکی از روش‌های اصلی درمان پرکاری تیروئید هستند. این داروها با مهار آنزیم تیروپراکسیداز، سنتز هورمون‌های T3 و T4 را کاهش می‌دهند.

به طور کلی، معمولا دوره درمان با این روش طولانی‌مدت است؛ طبق منابع، درمان با تیونامیدها بین ۱۲ تا ۱۸ ماه طول می‌کشد. بعد از شروع دارو، ممکن است چند هفته طول بکشد تا علائم پرکاری تیروئید کاهش پیدا کند.

این داروها ممکن است عوارضی مثل بثورات پوستی، درد مفاصل، کاهش تعداد گلبول‌های سفید خون و در موارد نادر مشکلات کبدی داشته باشند. در برخی بیماران، بعد از دوره مصرف دارو، پرکاری تیروئید ممکن است عود کند یا به «بهبودی طولانی‌مدت» برسد، اما در همه موارد تضمینی برای قطع دارو وجود ندارد.

درمان با ید رادیواکتیو

درمان با ید رادیواکتیو (Radioactive Iodine / RAI) یک روش بسیار موثر برای کاهش فعالیت غده تیروئید محسوب می‌شود. در این روش، ایزوتوپ ید رادیواکتیو به صورت قرص یا کپسول خورده می‌شود. ید رادیواکتیو توسط سلول‌های تیروئید جذب می‌شود و با انتشار تابش، به تدریج بخشی از بافت تیروئید را تخریب می‌کند.

این روش معمولا اثری دائمی دارد؛ پس از درمان، بسیاری از بیماران به کاهش دائم تولید هورمون تیروئید می‌رسند. البته ممکن است بعد از مدتی تیروئید کم‌کار شود (هیپوتیروئیدیسم)، بنابراین بیمار باید به ‌طور منظم آزمایش خون دهد تا سطح هورمون کنترل شود.

برخلاف برخی نگرانی‌ها، شواهد معتبری نیست که ید رادیواکتیو باعث افزایش خطر سرطان شود؛ در بسیاری از سیستم‌های درمانی، مزایای آن بسیار بیشتر از ریسک احتمالی است.

جراحی تیروئید (تیروئیدکتومی)

در برخی موارد، جراحی برداشتن تیروئید (کل یا بخشی از غده) انتخاب می‌شود، به ‌خصوص اگر گواتر بزرگ باشد، گره تیروئیدی وجود داشته باشد یا سایر روش‌ها مناسب نباشند.

پس از جراحی کامل تیروئید، بیمار معمولا باید تا پایان عمر هورمون تیروئید (مثل لووتیروکسین) را جایگزین کند چون غده تیروئید دیگر وجود ندارد یا بسیار کوچک شده است. همچینن ریسک‌های جراحی شامل آسیب به عصب‌های حنجره (عصب حلقی) و غدد پاراتیروئید (که نقش تنظیم کلسیم را دارند) است، بنابراین باید توسط جراح مجرب انجام شود.

داروهای علامتی (مثلا بتا-بلوکرها)

برای کنترل سریع برخی علائم پرکاری تیروئید مانند تپش قلب، لرزش دست و اضطراب، از داروهایی مثل بتا بلاکرها (مثلا پروپرانولول) استفاده می‌شود. این داروها تاثیری بر تولید هورمون تیروئید ندارند، بلکه اثرات هورمون زیاد روی بدن را کاهش می‌دهند. این نوع داروها معمولا به ‌صورت موقت و همزمان با درمان اصلی (دارویی، رادیواکتیو یا جراحی) تجویز می‌شوند تا علائم آزاردهنده بیمار کنترل شود.

برای پرکاری تیروئید چه بخوریم؟

مصرف غذاهای مناسب می‌تواند به بهبود وضعیت افراد مبتلا به پرکاری تیروئید کمک کند، هر چند درمان اصلی پزشکی است. در اینجا چند توصیه تغذیه‌ای مطرح می‌شود:

• انتخاب غذاهایی با انرژی متعادل: خوراکی‌ها حاوی پروتئین مناسب برای جبران افزایش متابولیک بدن
• مصرف میوه‌ها و سبزیجات تازه: منابع فیبر و آنتی‌اکسیدان که به کاهش استرس اکسیداتیو کمک می‌کنند.
• مصرف غذاهایی با ید کنترل‌شده: چون در پرکاری تیروئید، ید زیاد می‌تواند فشار روی غده تیروئید را تشدید کند؛ به ‌عنوان مثال، منابع می‌گویند که باید مصرف غذاهای بسیار غنی از ید را محدود کرد.
• رعایت تعادل در مواد معدنی مانند کلسیم و ویتامین D: پرکاری تیروئید می‌تواند به افزایش تجزیه استخوان‌ها منجر شود، بنابراین تامین کلسیم و ویتامین D می‌تواند اهمیت پیدا کند.

غذاهای ممنوع در پرکاری تیروئید

برخی مواد غذایی ممکن است عملکرد غده تیروئید را تشدید کنند یا با درمان تداخل داشته باشند؛ بنابراین، آگاهی درباره آن‌ها مفید است:

• غذاهایی که بسیار غنی از ید هستند مانند جلبک دریایی و فرآورده‌های آن (جلبک‌ها) یا نمک یددار زیاد. این موارد در بیماران مبتلا به پرکاری تیروئید ممکن است وضعیت را بدتر کنند.
• غذاهای فرآوری‌شده یا آماده که می‌توانند حاوی افزودنی‌های یددار یا ترکیباتی باشند که جذب داروهای تیروئید را کاهش می‌دهند.
• مکمل‌های ید یا داروهایی که ید دارند یا مصرفشان بدون نظر پزشک انجام شده باشد؛ مخصوصا در پرکاری تیروئید، ید زیاد می‌تواند تولید هورمون تیروئید را افزایش دهد.
• بعضی منابع بیان می‌کنند که سبزیجات خانواده کلم (کلم، کلم بروکلی) برای کم‌کاری تیروئید اهمیت دارند، اما در پرکاری تیروئید معمولا لازم نیست به صورت خاص از آن‌ها دوری کرد، بلکه باید تمرکز روی ید و تعدیل غذاها باشد.

آیا پرکاری تیروئید خطرناک است؟

پرکاری تیروئید اگر درمان نشود می‌تواند با عوارض جدی همراه باشد:

• فعالیت بیش از حد هورمون تیروئید می‌تواند منجر به اختلال در ضربان قلب، افزایش خطر فیبریلاسیون دهلیزی و سایر مشکلات قلبی شود.
• تحلیل استخوان (استئوپروزیس) به ‌دلیل افزایش متابولیسم استخوانی از عوارض احتمالی است.
• همچنین وضعیت بحرانی به نام «طوفان تیروئیدی» (thyroid storm) وجود دارد که اگر پرکاری به‌ خوبی کنترل نشود، می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.
• در زنان باردار، پرکاری تیروئید ممکن است باعث عوارضی مانند پره‌اکلامپسیا، زایمان زودرس یا وزن کم نوزاد شود.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر علائمی دارید که ممکن است نشانه پرکاری تیروئید باشد، بهتر است سریعا به پزشک مراجعه کنید، به‌ خصوص اگر:

• تپش قلب، مشکلات قلبی یا ضربان نامنظم دارید.
• کاهش وزن ناخواسته همراه با اشتهای زیاد دارید.
• تعریق زیاد، حساسیت به گرما، اضطراب یا لرزش دست‌ها ایجاد شده است.
• گردن شما ورم کرده یا غده تیروئید بزرگ شده است (گواتر).
• باردار هستید یا قصد بارداری دارید و علائم تیروئید دارید.

در این موارد، پزشک معمولا آزمایش خون (TSH، T3، T4) تجویز می‌کند و در صورت لزوم به متخصص غدد ارجاع می‌دهد.

راه‌های پیشگیری از پرکاری تیروئید

نمی‌توان همیشه از پرکاری تیروئید جلوگیری کرد، اما موارد زیر می‌توانند کمک‌کننده باشند:

• رعایت رژیم غذایی متعادل با ید مناسب (نه زیاد و نه کم افراطی) و اجتناب از مصرف بی‌رویه ید آزاد یا مکمل‌های ید بدون تجویز.
• کنترل و پیگیری مشکلات تیروئیدی یا خودایمنی در خانواده، چون سابقه خانوادگی ریسک را افزایش می‌دهد.
• پرهیز از مصرف داروهایی که می‌توانند تیروئید را تحریک کنند یا ید زیادی دارند.
• در صورت ابتلا به اختلال تیروئید، پایبندی به درمان و مراجعه منظم به پزشک برای جلوگیری از بروز عوارض و فرایند پیشرفت بیماری.
• مدیریت استرس، پرهیز از سیگار، ورزش منظم و کنترل سایر عوامل خطر (مثلا بیماری‌های قلبی) که می‌توانند بر تیروئید تاثیر بگذارند.

پرکاری تیروئید را جدی بگیرید؛ کنترل و پیشگیری، کلید سلامت

پرکاری تیروئید یک اختلال هورمونی مهم به شمار می‌رود که می‌تواند طیف وسیعی را از علائم از تپش قلب و اضطراب تا اختلالات استخوانی و قلبی ایجاد کند. هرچند درمان‌های متنوعی شامل داروهای ضد تیروئید، ید رادیواکتیو و جراحی وجود دارد، پیشگیری، تغذیه متعادل و پیگیری منظم پزشکی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش عوارض کمک کند.

به یاد داشته باشید که تشخیص زودهنگام و رعایت توصیه‌های تغذیه‌ای و درمانی، تفاوت زیادی در روند کنترل بیماری ایجاد می‌کند. با رصد منظم سطح هورمون‌ها، کنترل استرس و سبک زندگی سالم می‌توان اثرات منفی پرکاری تیروئید را به حداقل رساند و زندگی فعال و سالمی داشت.

منبع: clevelandclinic – nhs – mayoclinic