تصور کنید بدن شما یک کارخانه تمام‌عیار است؛ هر بخشش با دقت بالا کار می‌کند تا شما سالم و فعال بمانید. حالا تصور کنید یکی از مدیران اصلی این کارخانه – هورمونی که رشد، ترمیم و سوخت‌وساز شما را هدایت می‌کند – به هر دلیلی کم‌کار شود. این هورمون، همان هورمون رشد است که نقش حیاتی در سلامت جسم و حتی روح شما دارد. کمبود آن فقط به کوتاهی قد در کودکی محدود نمی‌شود؛ خستگی مفرط، کاهش توده عضلانی، افت تراکم استخوان و حتی تغییرات خلق‌وخو، همه می‌توانند نشانه‌های خاموش این کمبود باشند. در این مقاله، به سراغ علائم هشداردهنده هورمون رشد، عوارض پنهان و روش‌های درمانی خواهیم رفت تا تصویر کامل‌تری از نقش این هورمون را پیدا کنید.
هورمون رشد چیست؟
هورمون رشد (Growth Hormone یا به اختصار GH) هورمونی است که توسط غده هیپوفیز در مغز ترشح میشود و نقش حیاتی را در رشد، متابولیسم و سلامت عمومی بدن ایفا می‌کند. این هورمون در کودکان به ویژه در رشد قدی و تکامل استخوانها تاثیرگذار است و در بزرگسالان نیز به حفظ توده عضلانی، سوخت‌وساز انرژی و سلامت قلب کمک می‌کند.
کمبود هورمون GH زمانی رخ می‌دهد که غده هیپوفیز به اندازه کافی این هورمون را تولید نکند. این وضعیت میتواند به صورت مادرزادی (ژنتیکی) یا اکتسابی (بر اثر آسیب به هیپوفیز یا هیپوتالاموس) باشد.
هورمون رشد چه زمانی ترشح میشود؟
هورمون GH به صورت نوسانی و در دوره‌های خاصی از شبانه‌روز ترشح میشود و نه به صورت مداوم. بیشترین میزان ترشح این هورمون در طول خواب عمیق شبانه رخ می‌دهد، به خصوص در ساعات اولیه خواب که بدن در فاز REM قرار دارد. این نوع اختلالات هورمونی اهمیت خواب با کیفیت را برای رشد و بازسازی سلول‌ها و بافت‌ها دوچندان می‌کند.
علاوه بر خواب، فعالیت‌های جسمانی شدید و ورزش‌های قدرتی و استقامتی می‌توانند ترشح هورمون GH را افزایش دهند. همچنین محرک‌های هورمونی مانند گرسنگی کوتاه‌مدت و کاهش سطح قند خون نیز می‌توانند به تحریک هیپوفیز برای تولید هورمون GH کمک کنند.
عوارض کمبود هورمون رشد
کمبود هورمون رشد (GHD) میتواند تاثیرات گسترده‌ای بر سلامت جسمی و روانی افراد در هر سنی داشته باشد. این عوارض بسته به سن بروز کمبود و شدت آن متفاوت است.
عوارض کمبود در کودکان
می‌توان از مهم‌ترین عوارض کمبود این هورمون در کودکان به موارد زیر اشاره کرد:
- کوتاهی قد: رشد آهسته یا توقف رشد قدی نسبت به همسالان، یکی از نشانه‌های اصلی کمبود هورمون GH است.
- تاخیر در بلوغ: عدم شروع یا تاخیر در شروع دوره بلوغ، از جمله عدم رشد پستان در دختران یا افزایش اندازه بیضه در پسران، از عوارض شایع محسوب میشود.
- صورت کودکانه: ظاهر صورت ممکن است نسبت به سن کودک، جوان‌تر و گردتر به نظر برسد.
- چربی اضافی شکمی: افزایش چربی در ناحیه شکم، حتی در صورت تناسب اندام عمومی، مشاهده میشود.
- افت قند خون: در نوزادان و کودکان خردسال، افت قند خون میتواند از علائم اولیه باشد.
علائم کمبود در بزرگسالان
مهم‌ترین علامت‌های کمبود در بزرگسالان عبارتند از:
- افزایش چربی بدن: افزایش چربی به ویژه در ناحیه شکم و کاهش توده عضلانی.
- کاهش قدرت عضلانی و استقامت: ضعف عضلانی و کاهش توانایی در انجام فعالیت‌های بدنی.
- افزایش خطر بیماری‌های قلبی: افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته.
- پوکی استخوان: کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی‌ها.
- افسردگی و اضطراب: احساس افسردگی، اضطراب و کاهش کیفیت زندگی.
- کاهش تمرکز و حافظه: مشکلات در تمرکز و حافظه کوتاه‌مدت.
- اختلالات خواب: مشکلات در خواب و احساس خستگی مزمن.
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مشاوره با پزشک متخصص غدد ضروری است تا تشخیص دقیق و درمان مناسب انجام شود.
از آزمایش هورمون رشد چه می‌دانیم؟
تشخیص کمبود هورمون GH یا به اختصار GHD نیازمند استفاده از مجموعه‌ای از آزمایش‌ها و ارزیابی‌های بالینی است. این آزمایش‌ها به پزشکان کمک می‌کنند تا عملکرد غده هیپوفیز را بررسی کرده و سایر اختلالات مشابه را رد کنند.
- آزمایش تحریک هورمون GH: این آزمایش اصلی‌ترین روش برای تشخیص GHD محسوب میشود. در این آزمایش، با استفاده از داروهایی مانند آرژینین یا ماکیمورلین، غده هیپوفیز تحریک میشود تا هورمون GH ترشح کند. سپس، نمونه‌های خون در فواصل زمانی مختلف گرفته میشود تا میزان هورمون اندازهگیری شود. اگر سطح هورمون GH به میزان مورد انتظار افزایش نیابد، نشان‌دهنده کمبود هورمون GH است.
- اندازهگیری IGF-1 و IGFBP-3: سطوح هورمون GH در خون به طور طبیعی نوسان دارند، بنابراین اندازهگیری مستقیم آن ممکن است نتایج دقیقی ارائه ندهد. در عوض، پزشکان معمولا سطح پروتئین‌هایی مانند IGF-1 (فاکتور رشد شبه انسولینی ۱) و IGFBP-3 را اندازهگیری می‌کنند. این پروتئین‌ها نشان‌دهنده فعالیت هورمون GH در بدن هستند و تغییرات آنها میتواند به تشخیص کمبود هورمون GH کمک کند.
- تصویربرداری با MRI: در برخی موارد، برای بررسی ساختار غده هیپوفیز و شناسایی علل احتمالی کمبود هورمون GH، پزشک ممکن است تصویربرداری با MRI از مغز را توصیه کند. این روش به تشخیص تومورها یا آسیب‌های ساختاری کمک می‌کند.
- آزمایش تحمل انسولین (Insulin Tolerance Test): این آزمایش بیشتر در بزرگسالان برای ارزیابی عملکرد هیپوفیز استفاده میشود. در این روش، انسولین به بدن تزریق میشود تا سطح قند خون کاهش پیدا کند. سپس، نمونه‌های خون برای اندازهگیری میزان هورمون رشد گرفته میشود. عدم افزایش کافی هورمون رشد پس از کاهش قند خون میتواند نشان‌دهنده کمبود آن باشد.
جواب آزمایش هورمون رشد چطور تحلیل میشود؟
تحلیل نتایج آزمایش هورمون رشد، به خصوص آزمایش تحریک هورمون رشد، نیازمند بررسی دقیق پزشک متخصص است. در این آزمایش، پس از تحریک غده هیپوفیز با داروهایی مانند آرژینین یا ماکیمورلین، میزان هورمون رشد در خون اندازهگیری میشود. در افراد سالم انتظار می‌رود که سطح هورمون رشد به میزان مشخصی افزایش پیدا می‌کند و عدم افزایش کافی میتواند نشانه کمبود هورمون رشد باشد.
همچنین، اندازهگیری سطح پروتئین‌های IGF-1 و IGFBP-3 به عنوان شاخص‌های غیرمستقیم فعالیت هورمون رشد انجام میشود؛ سطوح پایین این پروتئین‌ها معمولا نیاز به آزمایش‌های تکمیلی دارند. از آنجا که میزان هورمون رشد در طول روز نوسان دارد، آزمایش سرمی به تنهایی کافی نیست و معمولا در کنار سایر آزمایش‌ها مانند آزمایش تحمل انسولین استفاده میشود. در نهایت، تفسیر درست نتایج آزمایش‌ها تنها توسط پزشک متخصص میتواند تشخیص دقیق کمبود هورمون رشد و تعیین راه درمان مناسب را ممکن سازد.
نحوه افزایش هورمون رشد در بدن
افزایش هورمون رشد در بدن معمولا از طریق درمان جایگزینی هورمون رشد (Growth Hormone Replacement Therapy) انجام میشود. این درمان برای افرادی که دچار کمبود هورمون رشد هستند، ضروری است. در کودکان، این درمان میتواند به رشد قدی طبیعی کمک کند و در بزرگسالان نیز به بهبود متابولیسم و سلامت عمومی بدن ختم میشود.
درمان اصلی برای کمبود هورمون رشد، استفاده از هورمون رشد مصنوعی است که به صورت تزریقی به بدن وارد میشود. این تزریقات معمولا به صورت روزانه و ترجیحا قبل از خواب انجام می‌شوند. در کودکان، این درمان میتواند به رشد قدی تا حدود ۴ اینچ در سال اول درمان کمک کند. در بزرگسالان نیز، این درمان میتواند به کاهش چربی بدن، افزایش توده عضلانی، بهبود تراکم استخوان و تنظیم سطح قند خون کمک کند.
در برخی موارد، پزشکان ممکن است از داروهایی مانند سِرمورلین (Sermorelin) استفاده کنند که به تحریک غده هیپوفیز برای تولید هورمون رشد طبیعی کمک می‌کنند. این دارو به خصوص در کودکانی که هنوز رشد استخوانی دارند، میتواند موثر باشد. در کنار درمان دارویی، پشتیبانی روانی نیز اهمیت دارد. برخی از کودکان و بزرگسالان ممکن است با مشکلاتی مانند افسردگی یا اعتماد به نفس پایین مواجه شوند. در این موارد، مشاوره روان‌شناسی و حمایت‌های اجتماعی میتواند به بهبود کیفیت زندگی کمک کند.
آیا آمپول هورمون رشد در درمان موثر است؟
درمان با آمپول‌های هورمون Gh یکی از موثرترین و شناخته‌شده‌ترین روش‌ها برای درمان کمبود هورمون رشد در کودکان و بزرگسالان تلقی میشود. این درمان در کودکانی که دچار کمبود هورمون رشد هستند، به رشد طبیعی قد کمک کرده و از طرفی دیگر، این درمان میتواند به کاهش چربی بدن، افزایش توده عضلانی، بهبود تراکم استخوان و تنظیم سطح قند خون در گروه بزرگسالان نیز یاری رساند. در کنار درمان دارویی، پشتیبانی روانی نیز اهمیت دارد. برخی از کودکان و بزرگسالان ممکن است با مشکلاتی مانند افسردگی یا اعتماد به نفس پایین مواجه شوند. در این موارد، مشاوره روان‌شناسی و حمایت‌های اجتماعی میتواند به بهبود کیفیت زندگی کمک کند.
بهترین سن برای تزریق هورمون رشد
بهترین زمان برای شروع درمان با هورمون GH، در دوران کودکی و پیش از بلوغ است. در این دوره، صفحات رشد استخوانی (اپیفیزها) هنوز بسته نشده‌اند و بدن توانایی بیشتری برای افزایش قد دارد. مسلما هر چه درمان زودتر آغاز شود، احتمال دستیابی به قد نهایی طبیعی بیشتر است. در بسیاری از کودکان، شروع درمان با هورمون رشد میتواند در سال اول، رشد قدی تا ۴ اینچ (حدود ۱۰ سانتیمتر) را به همراه داشته باشد.
در بزرگسالان، پس از بسته شدن صفحات رشد، درمان با هورمون تاثیری بر افزایش قد ندارد. با این حال، این درمان همان‌طور که گفته شد میتواند به بهبود متابولیسم، افزایش توده عضلانی، کاهش چربی بدن و بهبود کیفیت زندگی کمک کند.
فواید و عوارض امپول هورمون رشد قبل از انتقال جنین
استفاده از هورمون GH به عنوان مکمل در پروتکل‌های لقاح آزمایشگاهی (IVF) به ویژه در زنانی که پاسخ ضعیفی به تحریک تخمدان دارند، مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات نشان می‌دهند که افزودن HGH به درمان IVF ممکن است باعث افزایش تعداد تخمک‌های بازیابی‌شده، بهبود کیفیت جنین‌ها و افزایش نرخ بارداری بالینی در این گروه از بیماران شود. با این حال، شواهد موجود در این زمینه با کیفیت پایین و عدم قطعیت همراه است.
در مقابل، در زنانی که پاسخ طبیعی و نرمال به تحریک تخمدان دارند، افزودن هورمون مذکور به درمان IVF تاثیر قابل توجهی بر نرخ بارداری بالینی یا نرخ تولد زنده ندارد. برخی از مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از هورمون GH ممکن است باعث کاهش میزان داروهای گنادوتروپین مورد نیاز برای تحریک تخمدان شود، اما این یافته‌ها نیز با قطعیت پایین همراه هستند. در مورد عوارض جانبی، استفاده کوتاه‌مدت از GH در پروتکل‌های IVF معمولا بی‌خطر است. با این حال، برخی از عوارض جانبی مانند سردرد، تهوع و واکنشهای موضعی در محل تزریق گزارش شده است.
هورمون رشد چند سانت قد را بلند می‌کند؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اثر هورمون رشد بر افزایش قد به سن شروع درمان و وضعیت صفحات رشد استخوانی بستگی دارد. در کودکانی که درمان زودهنگام روی آنها آغاز میشود، معمولا در سال اول می‌توان افزایش قد حدود ۸ تا ۱۰ سانتیمتر را مشاهده کرد، اما این میزان در سال‌های بعد کاهش یافته و پس از بسته شدن صفحات رشد، هورمون رشد دیگر تاثیری بر قد ندارد. بنابراین، شروع به موقع درمان و پیگیری منظم پزشک نقش کلیدی در دستیابی به قد نهایی طبیعی دارد.
عوارض تزریق هورمون رشد در کودکان
تزریق روزانه هورمون رشد در کودکان به منظور درمان کمبود این هورمون، معمولا با عوارض جانبی خفیف و موقتی همراه است. با این حال، در برخی موارد، ممکن است عوارض جدی‌تری نیز بروز کند. از عوارض شایع و خفیف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- درد یا حساسیت در محل تزریق
- سردرد
- درد عضلانی یا مفصلی
- تورم یا احتباس مایعات در بدن
- خستگی
- تهوع یا استفراغ
- تب یا سرفه
- اسهال یا درد شکمی
- عفونت‌های تنفسی فوقانی مانند گلودرد یا گرفتگی بینی
- کاهش سطح گلبول‌های قرمز خون (کم‌خونی)
- راش پوستی یا التهاب در محل تزریق
- درد در ناحیه کمر یا مفاصل
این عوارض معمولا موقتی هستند و با ادامه درمان یا تنظیم دوز دارو کاهش پیدا می‌کنند. در موارد نادر، ممکن است عوارض جدی‌تری مشاهده شود که نیاز به توجه فوری پزشکی دارند. این عوارض عبارتند از:
- واکنشهای آلرژیک شدید مانند کهیر، تورم صورت یا گلو، یا مشکلات تنفسی
- افزایش فشار خون یا قند خون
- بزرگ شدن غیرطبیعی دست‌ها، پاها یا ویژگی‌های صورت (که ممکن است نشان‌دهنده آکرومگالی باشد)
- بزرگ شدن غیرطبیعی قلب (هیپرتروفی قلبی)
- مشکلات کبدی مانند افزایش آنزیم‌های کبدی
- افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی یا دیابت
- تورم غیرطبیعی مفاصل یا استخوانها
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، باید فورا با پزشک معالج مشورت کرد. به طور کلی درمان با هورمون GH در کودکان باید تحت نظر پزشک متخصص غدد انجام شود تا از اثربخشی و ایمنی آن اطمینان حاصل شود. یک پزشک کاربلد با بررسی منظم وضعیت کودک، دوز دارو را تنظیم کرده و در صورت بروز عوارض جانبی، اقدامات لازم را انجام می‌دهد.
منبع: clevelandclinic – healthline
