آب سیاه یا گلوکوم، یکی از بیماری‌های شایع و در عین حال پنهان چشم محسوب میشود که اغلب تا مراحل پیشرفته علامتی را ایجاد نمی‌کند و به همین دلیل بسیاری از افراد متوجه کاهش بینایی خود نمی‌شوند. این بیماری ناشی از افزایش فشار داخل چشم یا آسیب به عصب بینایی است و در صورت عدم درمان می‌تواند به کاهش شدید دید و حتی کوری دائمی منجر شود. با وجود پیشرفت‌های چشم‌پزشکی، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب همچنان مهم‌ترین عامل برای حفظ بینایی است. در این مقاله، شما با علائم هشداردهنده، عوامل ایجادکننده و جدیدترین روش‌های درمان گلوکوم آشنا خواهید شد تا بتوانید سلامت چشمان خود را به بهترین شکل محافظت کنید.
گلوکوم یا آب سیاه چشم چیست؟
گلوکوم (Glaucoma) که در زبان عام به آن «آب سیاه» گفته میشود، یک بیماری چشم است که در آن عصب بینایی آسیب می‌بیند و در نهایت مانند بیماری آب مروارید می‌تواند منجر به کاهش بینایی یا حتی کوری شود. این آسیب اغلب به دلیل افزایش فشار داخل چشم رخ می‌دهد، اما در برخی انواع گلوکوم، فشار چشم ممکن است طبیعی باشد و باز هم آسیب عصب ایجاد شود. در واقع گلوکوم یکی از علل رایج تاری دید محسوب میشود.
عدسی و قرنیه چشم در حالت طبیعی فشار داخل چشم را کنترل می‌کنند و جریان مایع در چشم (آب زلالیه) به تعادل بین تولید و خروج مایع کمک میکند. در گلوکوم، این تعادل به هم می‌خورد و فشار روی عصب بینایی افزایش پیدا میکند. به همین دلیل، حتی اگر بیمار در ابتدا علائم واضحی نداشته باشد، آسیب تدریجی به عصب می‌تواند بینایی را تحت تاثیر قرار دهد. این بیماری معمولا یک بیماری مزمن محسوب میشود که مثل بسیاری از اختلال‌های چشمی مانند خشکی چشم نیاز به پیگیری و مدیریت طولانی‌مدت دارد.
علائم گلوکوم
آب سیاه معمولا در مراحل اولیه بدون علامت واضح پیشرفت میکند و به همین دلیل به آن «دزد خاموش بینایی» هم می‌گویند. شناخت نشانه‌های هشداردهنده اهمیت زیادی دارد؛ چرا که تشخیص به موقع می‌تواند از آسیب دائمی به عصب بینایی جلوگیری کند.
علائم ظاهری گلوکوم
- تاری تدریجی دید، به ویژه کاهش دید محیطی (کناره‌های دید)
- احساس فشار یا سنگینی در چشم، همراه با قرمزی خفیف
- مشاهده هاله یا حلقه‌های رنگی اطراف منابع نور، مخصوصا در شب یا محیط‌های تاریک
- سردرد خفیف تا متوسط که گاهی با درد چشم همراه است
در گلوکوم زاویه بسته حاد، درد شدید چشم، تهوع یا استفراغ و کاهش سریع بینایی ممکن است رخ دهد و نیازمند مراجعه فوری به پزشک است. این علائم نشان می‌دهند که حتی تغییرات کوچک در دید یا ظاهر چشم نباید نادیده گرفته شود.
علت گلوکوم چشم چیست؟
گلوکوم یا آب سیاه معمولا ناشی از آسیب به عصب بینایی است که عمدتا به دلیل اختلال در جریان مایع داخل چشم و افزایش فشار درون چشمی رخ می‌دهد. عوامل و علل اصلی عبارتند از:
- انسداد یا اختلال در تخلیه آب زلالیه: وقتی زاویه تخلیه مایع جلوی چشم تنگ یا مسدود شود، فشار داخل چشم افزایش یافته و به عصب بینایی آسیب می‌رساند.
- گلوکوم با فشار طبیعی: در برخی افراد، عصب بینایی حتی با فشار معمولی آسیب می‌بیند، بنابراین افزایش فشار تنها عامل نیست.
- ژنتیک و سابقه خانوادگی: داشتن سابقه خانوادگی گلوکوم ریسک ابتلا را افزایش می‌دهد.
- عوامل ثانویه یا آسیب‌های چشمی: ضربه، التهاب چشم، برخی داروها و بیماری‌های دیگر میتوانند جریان مایع چشم را مختل کرده و منجر به گلوکوم شوند.
انواع گلوکوم یا آب سیاه
این بیماری رایج چشمی را میتوان در دو نوع مشخص مشاهده کرد:
گلوکوم زاویه بسته
در نوع زاویه بسته از گلوکوم، محل خروج مایع داخل چشم (که بین قرنیه و عنبیه قرار دارد) به واسطه‌ی جلو آمدن عنبیه یا ضخیم شدن عدسی چشم مسدود میشود. این انسداد باعث میشود که مایع نتواند به طور طبیعی تخلیه شود و فشار داخل چشم به سرعت افزایش پیدا کند. این شرایط ممکن است ناگهانی رخ دهد (گلوکوم زاویه بسته حاد) و با درد شدید چشم، قرمزی، تهوع یا دیدن هاله‌های رنگی از دور چراغ‌ها همراه باشد.
گلوکوم زاویه باز
در گلوکوم زاویه باز، زاویه تخلیه مایع چشم باز است، اما تخلیه مایع به تدریج و به علت انسداد یا آسیب‌های منسجم‌تر در سیستم خروجی کند میشود. در این فرم، فشار داخل چشم به آرامی افزایش پیدا کرده و بیمار طی سال‌ها ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد تا زمانی که بخشی از بینایی محیطی از دست رفته باشد. این نوع رایج‌ترین فرم گلوکوم تلقی میشود.
تفاوت گلوکوم زاویه باز و بسته
فرم زاویه بسته غالبا ناگهانی‌تر و خطرناک‌تر است؛ به طوری‌که افزایش فشار داخل چشم به سرعت رخ می‌دهد و نیاز به اقدام فوری دارد، در حالی که زاویه باز به آرامی پیشرفت میکند و ممکن است برای مدت طولانی بدون علامت باقی بماند. همچنین، در زاویه بسته انسداد فیزیکی واضح‌تری در مسیر تخلیه مایع وجود دارد، در حالی که در زاویه باز مشکل بیشتر به علت تخریب تدریجی مسیر خروجی یا انسداد آرام آن است.
نحوه تشخیص گلوکوم
تشخیص بیماری آب سیاه نیازمند معاینه جامع چشم توسط متخصص است؛ چرا که در بسیاری از موارد تا پیشرفت آسیب به عصب بینایی هیچ علامت واضحی مشاهده نمیشود.
در راستای تشخیص، مراحل و تست‌های زیر معمولا انجام میشوند:
- اندازه‌گیری فشار داخل چشم (Tonometry) که یکی از آزمون‌های پایه است.
- معاینه عدسی، شبکیه و عصب بینایی پس از قطره برای گشاد کردن مردمک (Dilated Eye Exam) جهت بررسی تغییرات ساختاری عصب.
- آزمون میدان بینایی (Visual Field Test) برای شناسایی کاهش دید محیطی که نشانه اولیه گلوکوم است.
- ارزیابی زاویه تخلیه مایع چشم (Gonioscopy) و همچنین اندازه‌گیری ضخامت قرنیه (Pachymetry) که میتوانند اطلاعات تکمیلی را در مورد ریسک و نوع گلوکوم فراهم کنند.
با ترکیب نتایج این آزمایش‌ها و بررسی سابقه بیمار، چشم‌پزشک می‌تواند وجود گلوکوم را تایید کند، نوع آن را مشخص کند و طرح درمان مناسب را تعیین کند.
خطر ابتلا به گلوکوم در چه افرادی بیشتر است؟
خطر ابتلا به آب‌سیاه در بعضی گروه‌های جمعیتی و شرایط چشم و بدن به مراتب بالاتر است. عواملی مانند سن بالا، سابقه خانوادگی، نژاد، فشار داخل چشم بالا و بعضی بیماری‌های سیستمیک میتوانند ریسک را افزایش دهند. افرادی که در خطر بیشتری قرار دارند شامل موارد زیر هستند:
- کسانی با فشار داخل چشم (IOP) بالا؛ این عامل یکی از مهم‌ترین فاکتورهای قابل کنترل است.
- افراد با سن بالای ۴۰ سال که به ویژه با افزایش سن، احتمال انسداد یا کاهش کیفیت تخلیه مایع زلالیه داخل چشم بیشتر میشود.
- افرادی که سابقه خانوادگی گلوکوم دارند؛ داشتن والد یا خواهر/برادر مبتلا می‌تواند احتمال ابتلا را بیشتر کند.
- کسانی با نژاد یا قومیت‌هایی خاص؛ برای نمونه، افراد با پوست تیره‌تر (آفریقایی یا لاتین‌تبار) در نوع زاویه باز بیشتر در معرض هستند و افراد آسیایی نیز در خطر نوع زاویه بسته هستند.
- افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون یا مشکلات قلبی؛ این شرایط میتوانند جریان خون به عصب بینایی را مختل کنند یا تخلیه مایع چشم را تغییر دهند.
- افرادی که قرنیه نازک دارند، دارای نزدیک‌بینی یا دوربینی شدید هستند، یا سابقه آسیب چشم یا جراحی چشم دارند؛ این دسته از افراد نیز در فهرست عوامل پرخطر به شمار می‌روند.
اگر هر یک از این شرایط را دارید، توصیه میشود با یک چشم‌پزشک درباره معاینه منظم مشورت کنید؛ تشخیص زودهنگام می‌تواند تفاوت مهمی را در حفظ بینایی ایجاد کند.
عوارض گلوکوم
اگر گلوکوم درمان نشود یا کنترل فشار داخل چشم به موقع انجام نگیرد، می‌تواند عوارض بسیار جدی و برگشت‌ناپذیری را ایجاد کند. مهم‌ترین این عوارض عبارت‌اند از:
- کاهش میدان دید
- آسیب دائمی به عصب بینایی
- در نهایت کوری کامل
در بسیاری از موارد، بیماری در مراحل اولیه علامتی ندارد و زمانی دیده میشود که بخش زیادی از دید کناری (محیطی) از دست رفته است؛ این امر باعث میشود فرد متوجه تغییر شود زمانی که آسیب به سطح قابل توجهی رسیده است.
در حالت حاد (مانند گلوکوم زاویه بسته)، افزایش ناگهانی فشار داخل چشم می‌تواند باعث درد شدید چشم، تهوع، قرمزی و از بین رفتن ناگهانی بینایی شود که نیاز به درمان اورژانسی دارد تا از کوری جلوگیری شود.
روش‌های درمان گلوکوم یا آب سیاه
خوشبختانه این بیماری علی رغم مکانیسم ترسناکی که دارد، قابل درمان بوده و میتوان با بهره‌گیری از روش‌های مختلف این اختلال چشمی را درمان کرد:
لیزر گلوکوم
لیزر به‌عنوان یکی از روش‌های کم‌تهاجمی برای کاهش فشار داخل چشم بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، Selective Laser Trabeculoplasty (SLT) برای گلوکوم زاویه باز با هدف بهبود خروج مایع عمل میکند. در گلوکوم زاویه بسته ممکن است روش‌هایی مانند لیزر عنبیه (Iridotomy) به کار رود تا مسیر خروج بسته‌شده باز شود.
مطالعات اخیر نشان داده‌اند که در برخی شرایط لیزر می‌تواند به جای قطره چشم به عنوان درمان اولیه دیده شود و تاثیر قابل‌توجهی بر کاهش نیاز به دارو داشته باشد.
جراحی گلوکوم یا عمل آب سیاه
در شرایطی که درمانهای ابتدایی مانند دارو یا لیزر نتوانسته‌اند فشار داخل چشم را کنترل کنند یا بیماری به سرعت پیشرفت کرده باشد، جراحی تبدیل به گزینه اصلی میشود. در این جراحی‌ها، معمولا مسیر جدیدی برای خروج مایع داخل چشم ایجاد میشود یا دستگاه‌های کوچکی مانند شانت یا لوله نصب می‌گردد.
همچنین، روش‌های حداقل تهاجمی (MIGS – Minimally Invasive Glaucoma Surgery) نیز از گزینه‌های نوین هستند که دوره بهبود کوتاه‌تر دارند و معمولا در مراحل خفیف‌تر بیماری به کار می‌روند.
جدیدترین درمان گلوکوم
در سال‌های اخیر، فناوری‌های تازه‌ای وارد عرصه درمان گلوکوم شده‌اند که هدف‌شان تولید روش‌های موثرتری با عوارض کمتر است؛ به عنوان مثال، روش‌های لیزری نسل نو مثل تکنولوژی‌های میکروپالس (MicroPulse) یا روش Direct Selective Laster Trabeculoplasty به اختصار DSLT در بیمارانی که تمایل یا توان استفاده زیاد از قطره ندارند یا می‌خواهند درمان سریع‌تری داشته باشند، استفاده میشود. همچنین، ترکیب جراحی‌های کوچک با روش‌های کاتاراکت یا کاشت ایمپلنت‌های دارویی داخل چشم نیز در رده «درمانهای نوین» قرار گرفته‌‌اند.
پیشگیری از گلوکوم
واقعیت امر نمی‌توان به طور کامل از ابتلا به گلوکوم جلوگیری کرد، اما چندین گام موثر وجود دارد که میتوان با کمک آنها ریسک ابتلا یا پیشرفت این بیماری را کاهش داد.
یکی از مهم‌ترین روش‌ها، انجام منظم معاینه جامع چشم است؛ این امر باعث میشود آسیب عصب بینایی و افزایش فشار چشم در مراحل اولیه شناسایی شود. علاوه بر معاینات، سبک زندگی سالم نقش موثری دارد: فعال بودن بدنی، داشتن وزن مناسب، پرهیز از مصرف دخانیات و محافظت از چشم‌ها در برابر آسیب‌های محیطی خرد و درشت همگی میتوانند کمک کنند تا روند آسیب‌های چشم کاهش پیدا کند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورتی که علائمی نظیر کاهش ناگهانی یا شدید بینایی، هاله دید یا رنگین کمانی اطراف منابع نور، درد چشم همراه با تهوع یا قرمزی چشم مشاهده کردید (به‌ویژه در فرم زاویه بسته)، لازم است فورا به چشم‌پزشک یا اورژانس چشم مراجعه کنید.
همچنین، از آنجا که گلوکوم غالبا در مراحل ابتدایی بدون علائم واضح ظاهر میشود، اگر در گروه پرخطر هستید (مثلا سابقه خانوادگی دارید، فشار چشم شما بالا است یا دیابت دارید، انجام معاینات منظم دقیق چشم می‌تواند به تشخیص زودرس کمک کرده و از آسیب دائمی بینایی جلوگیری کند.
منبع: mayoclinic – clevelandclinic – aao
