وقتی اسم خاکشیر به میان می‌آید، بیشتر ما یاد لیوان‌های خنک تابستانی می‌افتیم که حس تشنگی را از جانمان می‌گیرد. اما این دانه‌های ریز و ظاهرا ساده، دنیایی از خواص شگفت‌انگیز در دل خود دارند که قرن‌هاست در طب سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌اند. از پاکسازی پوست گرفته تا کمک به کاهش وزن و بهبود عملکرد گوارش، خاکشیر مثل یک اکسیر طبیعی عمل میکند. امروزه هم پژوهش‌های جدید، بسیاری از باورهای قدیمی درباره این گیاه پرخاصیت را تایید کرده‌اند. اگر به دنبال یک نوشیدنی سالم و معجزه‌گر برای زیبایی و سلامتی هستید، وقتش رسیده با خواص خاکشیر بیشتر آشنا شوید.
خاکشیر چیست؟
خاکشیر در واقع گیاهی دارویی با نام علمی Descurainia sophia از خانواده‌ی شب‌بویان (Brassicaceae) به شمار می‌رود. این گیاه در اصطلاح عامیانه تحت عنوان Flixweed نیز شناخته میشود. جالب است بدانید که در منابع لاتین، این گیاه با نام‌های دیگری همچون flixweed، herb-Sophia و tansy mustard نیز شناخته میشود. ساقه خاکشیر راست و منشعب بوده و میتواند بین ۱۰ تا ۷۶ سانتی‌متر رشد کند.
این گیاه از طریق بذر تکثیر میشود و در برخی نقاط دنیا حتی به عنوان یک علف هرز غالب، به ویژه در خاک‌های دشت‌های سیاه و قهوه‌ای کانادا دیده میشود. اما در طب سنتی و منابع کهن، جایگاه کاملا متفاوتی داشته است؛ به طوری که در گذشته برای درمان اسهال خونی به کار می‌رفته و حتی نامی شاعرانه به آن داده بودند: Sophia Chirurgorum به معنای «حکمت جراحان». نام علمی این گیاه نیز برگرفته از نام گیاه‌شناس فرانسوی، François Descurain (۱۶۵۸–۱۷۴۹) است.
۱. خواص خاکشیر ناشتا برای پوست
خاکشیر به عنوان گیاهی مفید برای سلامت پوست استفاده میشود. مصرف خاکشیر به صورت ناشتا به عنوان نوشیدنی، به باور سنتی باعث تصفیه خون میشود و این امر میتواند به بهبود شفافیت پوست و کاهش مشکلات پوستی مانند جوش و التهابات کمک کند. همچنین برای سم‌زدایی بدن می‌توان به خواص سماق هم اشاره کرد؛ سماق هم مانند خاکشیر به صورت ناشتا میتواند به سم زدایی و تصفیه خون کمک کند.
خاکشیر همچنین خواص خنک‌کننده و ضدالتهابی دارد که میتواند به کاهش گرمای بدن و التهابات مرتبط با پوست کمک کند. ترکیبات موجود در دانه‌های خاکشیر، از جمله پلی‌فنول‌ها و فلاونوئیدها، به عنوان آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی عمل کرده و از آسیب رادیکال‌های آزاد به پوست جلوگیری می‌کنند؛ این ویژگی ممکن است روند پیری پوست را کند کرده و به تبع سلامت کلی آن را ارتقا دهد.
استفاده ناشتا از خاکشیر برای پوست معمولا با خیساندن دانه‌ها در آب و نوشیدن مایع به دست آمده انجام میشود و برخی افراد برای طعم بهتر، کمی شیرین‌کننده به آن اضافه می‌کنند. با این حال، شواهد علمی محدود هستند و برای تایید دقیق اثرات خاکشیر بر پوست به تحقیقات بالینی بیشتری نیاز است. همچنین واکنش افراد به گیاهان دارویی میتواند متفاوت باشد، بنابراین مشورت با پزشک یا متخصص قبل از استفاده توصیه میشود، به خصوص اگر سابقه آلرژی یا مشکلات پوستی خاصی دارید.
۲. خواص خاکشیر برای یبوست
اگر هدف شما رفع یبوست باشد، مصرف خاکشیر قبل از ناهار و شام پیشنهاد میشود. فیبر محلول موجود در خاکشیر به نرم شدن مدفوع کمک کرده و حرکات روده را تسهیل میکند. همچنین برای افرادی که از سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) رنج می‌برند، مصرف خاکشیر پیش از وعده‌های اصلی غذایی میتواند به کاهش نفخ، اسپاسم و سایر علائم کمک کند.
نکته مهم دیگر این است که خاکشیر را می‌توان به شکل دم‌کرده یا خیس‌شده در آب مصرف کرد. برخی افراد ترجیح می‌دهند دانه‌ها را شب قبل در آب بخیسانند تا صبح همراه با آب میل کنند، که این کار باعث آزاد شدن بهتر ترکیبات فعال و تسهیل هضم میشود. همچنین توصیه میشود هنگام مصرف خاکشیر، مقدار کافی آب بنوشید تا اثرات ملین و پاک‌کننده آن به خوبی عمل کند.
۳. خواص خاکشیر برای زنان
در طب سنتی ایرانی، خاکشیر به عنوان یک داروی گیاهی با خواص متعدد برای زنان شناخته میشود. اگر چه مطالعات بالینی بین‌المللی در این زمینه محدود است، برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مصرف خاکشیر میتواند در بهبود برخی مشکلات بهداشتی زنان موثر باشد.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از کاربردهای مهم خاکشیر در زنان، درمان یبوست مزمن است. یک مطالعه روی زنان مسن نشان داده که مصرف خاکشیر میتواند به طور موثری شدت یبوست عملکردی را در آنها کاهش دهد. همچنین، در طب سنتی ایران، خاکشیر به عنوان یک داروی خنک‌کننده برای کاهش گرمازدگی و تعریق زیاد در دوران یائسگی توصیه میشود. با این حال، لازم به ذکر است که اکثر این اطلاعات بر پایه طب سنتی و مطالعات محدود منتشر شده و برای تایید قطعی اثرات خاکشیر بر سلامت زنان، نیاز به تحقیقات بالینی گسترده‌تر و معتبرتر در سطح بین‌المللی وجود دارد.
۴. خواص خاکشیر برای رحم
در طب سنتی ایران، شربت خاکشیر به عنوان نوشیدنی مفیدی برای تسهیل زایمان و بهبود سلامت رحم شناخته میشود. مصرف شربت خاکشیر در ماه‌های پایانی بارداری میتواند به آمادگی دهانه رحم کمک کرده و روند زایمان طبیعی را تسهیل کند؛ این اثر به ویژه در زنانی که در مراحل پایانی بارداری هستند، مشهود است. علاوه بر این، در منابع سنتی ایران خاکشیر به عنوان یک درمان کمکی برای کاهش ترشحات غیرطبیعی رحم و برخی مشکلات واژنی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ هر چند، شواهد علمی گسترده‌ای در این زمینه هنوز محدود است.
خاکشیر همچنین دارای ترکیبات ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی است که میتواند به سلامت عمومی رحم و دستگاه تناسلی کمک کرده و در پیشگیری از برخی بیماری‌های مرتبط با رحم موثر باشد. با این حال، لازم است پیش از مصرف به ویژه در دوران بارداری یا در صورت وجود شرایط خاص، با پزشک یا متخصص طب سنتی مشورت شود؛ چرا که اثرات آن میتواند در افراد مختلف متفاوت باشد.
۵. خواص خاکشیر در قاعدگی
خاکشیر به دلیل دارا بودن خواص ضد درد، ضد التهابی و تصفیه‌سازی خون نتایج مطلوبی را در قاعدگی بانوان نشان می‌دهد. اگر چه تحقیقات بالینی بیشتری برای اثبات مستقیم اثرات خاکشیر در این زمینه وجود دارد، نتایج پیش‌بالینی و تحقیقات علمی پیشنهاد می‌دهند که اثرات خاکشیر بر روند قاعدگی و کاهش درد عادت ماهیانه مفید است.
۶. خواص خاکشیر برای لاغری
برخی منابع مختلف مصرف خاکشیر را برای کاهش وزن پیشنهاد می‌کنند. با این حال، باید تاکید کرد که هیچ شواهد علمی یا مطالعات بالینی قطعی وجود ندارد که نشان دهد خاکشیر به طور مستقیم باعث لاغری موضعی میشود. در نهایت باید دانست که بهترین رژیم لاغری آن رژیمی است که قابل اجرا باشد و افزودن گیاهان و دانه‌هایی مانند خاکشیر با خاصیت‌های اثبات شده سنتی، بدون شک برای بدن مفید و رژیم خواهد بود.
۷. خواص خاکشیر برای کبد
خاکشیر در طب سنتی ایرانی به عنوان گیاهی مفید برای سلامت کبد شناخته میشود. تحقیقات نشان می‌دهند که نوشیدنی تهیه شده از دانه‌های خاکشیر، معروف به «شربت خاکشیر»، ممکن است خواص حفاظتی برای کبد داشته باشد. به طور خاص، عصاره دانه خاکشیر در مطالعات حیوانی توانسته استرس اکسیداتیو و آسیب کبدی ناشی از مصرف استامینوفن (پاراستامول) را محدود کند.
برخی از مزایای بالقوه خاکشیر برای کبد شامل کاهش آنزیم‌های کبدی مانند ALT، AST و ALP است که معمولا نشان‌دهنده آسیب کبدی هستند. علاوه بر این، مصرف خاکشیر میتواند به بهبود عملکرد کبد و محافظت در برابر آسیب‌های کبدی کمک کند و حتی در رژیم غذایی برای کبد چرب هم گنجانده شود و اثرات مثبتی داشته باشد. در طب سنتی، خاکشیر همچنین به عنوان یک ماده پاک‌کننده و سم‌زدای کبد و طحال شناخته میشود.
خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی خاکشیر، نقش مهمی در محافظت از سلول‌های کبدی در برابر آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد و التهاب دارند. با این حال، لازم به تاکید است که بسیاری از این مطالعات روی حیوانات انجام شده و برای تایید اثرات آن در انسان‌ها به تحقیقات بالینی گسترده‌تر نیاز است.
علاوه بر این، دوز مناسب و روش صحیح آماده‌سازی خاکشیر برای سلامت کبد هنوز به طور دقیق مشخص نشده و اثرات آن میتواند در افراد مختلف متفاوت باشد. بنابراین، پیش از استفاده، به ویژه در صورت داشتن مشکلات کبدی یا مصرف داروهای دیگر، مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه ضروری است.
طریقه مصرف خاکشیر؛ ناشتا یا به همراه غذا؟
خاکشیر از جمله گیاهان دارویی محسوب می شود که انعطاف بالایی در مصرف دارد و می‌توان آن را تقریبا در هر زمانی از روز استفاده کرد. با این حال، بسیاری از منابع سنتی و علمی توصیه می‌کنند که بهترین زمان مصرف خاکشیر، صبح و با معده خالی است. مصرف ناشتا باعث میشود بدن بتواند بهتر مواد مغذی و فیبر موجود در دانه‌ها را جذب کرده و تاثیرات پاکسازی و آرام‌بخشی دستگاه گوارش بیشتر شود.
آیا خواص خاکشیر با آب گرم و سرد تفاوت دارد؟
نحوه آماده‌سازی شربت خاکشیر میتواند بر اثرات آن تاثیرگذار باشد و مصرف با آب گرم یا سرد خواص متفاوتی را ایجاد میکند. وقتی دانه‌های خاکشیر در آب گرم خیسانده می‌شوند، فرم دانه‌ها به شکل ژل در می‌آید و این خاصیت میتواند به نرم شدن مدفوع و تحریک حرکات روده کمک کند. به همین دلیل، در سنت‌های ایرانی، نوشیدن خاکشیر با آب گرم معمولا برای افرادی که به دنبال تسهیل عملکرد دستگاه گوارش هستند توصیه میشود.
از سوی دیگر، خیساندن خاکشیر در آب سرد نیز باعث آزاد شدن دانه‌های شن‌مانند میشود، اما اثر آن ملایم‌تر بوده و بیشتر به تنظیم سیستم گوارشی و آرام کردن روده‌ها کمک میکند. به عنوان مثال، این روش میتواند در کاهش مشکلات مرتبط با اسهال موثر باشد و تجربه‌ای آرام‌بخش‌تر را برای دستگاه گوارش فراهم کند. علاوه بر دمای آب، عواملی مانند تعداد دانه‌های استفاده‌شده، مدت زمان خیساندن و اضافه کردن سایر ترکیبات مثل شیرین‌کننده‌ها یا گیاهان دیگر نیز می‌توانند خواص نهایی نوشیدنی خاکشیر را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین، با تغییر ساده‌ای مانند دمای آب، می‌توان اثرات نوشیدنی خاکشیر را تا حدی شخصی‌سازی کرد و با نیازهای بدن هماهنگ ساخت.
خواص ترنجبین و خاکشیر ناشتا
ترنجبین، که از صمغ گیاه Alhagi maurorum به دست می‌آید، در طب سنتی ایرانی به عنوان ملین ملایم، ضد تب، ضد التهاب، و آرام‌بخش دستگاه گوارش شناخته میشود. تحقیقات علمی نیز اثرات ضد التهابی، ضد تب و مسکن آن را تایید کرده‌اند. مطالعات بالینی نشان داده‌اند که ترنجبین میتواند در بهبود عملکرد کلیه‌ها در بیماران با بیماری مزمن کلیه از طریق تنظیم گلوکز و خواص ضدالتهابی موثر باشد.
ترکیب خاکشیر و ترنجبین ناشتا میتواند تاثیرات مثبتی بر دستگاه گوارش، کبد و سیستم ایمنی داشته باشد. مصرف این ترکیب به صورت ناشتا ممکن است به عنوان یک ملین طبیعی، ضدالتهاب و تقویت‌کننده سیستم ایمنی عمل کند. با این حال، برای دریافت توصیه‌های دقیق‌تر و متناسب با وضعیت فردی، مشاوره با یک متخصص طب سنتی یا پزشک توصیه میشود. البته در صورت وجود بیماری‌های مشخص یا مصرف داروهای خاص، پیش از مصرف این ترکیب‌ها با پزشک خود مشورت کنید.
خواص خاکشیر و دانه چیا ناشتا
دانه‌های چیا به دلیل ترکیبات مغذی و خواص درمانی‌شان در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته‌اند. مطالعات علمی نشان می‌دهند که دانه‌های چیا می‌توانند به بهبود سلامت متابولیک کمک کنند. از خواص دانه چیا می‌توان به کاهش فشار خون، کاهش سطح کلسترول LDL و تری‌گلیسیرید، و به ویژه کاهش التهاب در بدن اشاره کرد. همچنین، دانه‌های چیا به دلیل محتوای بالای فیبر، اسیدهای چرب امگا-۳ و آنتیاکسیدانها می‌توانند در کاهش التهاب و بهبود سلامت قلبی-عروقی موثر باشند.
با وجود خواص مفید هر یک از گیاه‌ها به صورت جداگانه، اطلاعات علمی دقیقی در مورد تاثیرات ترکیبی خاکشیر و دانه چیا به صورت ناشتا در منابع معتبر انگلیسی‌زبان موجود نیست. بنابراین، برای استفاده از این ترکیب به منظور بهره‌برداری از خواص آنها، توصیه میشود با متخصصان طب سنتی یا پزشکان مشورت کنید تا از مناسب بودن و ایمنی آن اطمینان حاصل شود.
منابع: Newshadrinks – tehrantimes
