وقتی کلیهها، این فیلترهای طبیعی بدن، دیگر قادر به پاکسازی خون از مواد زائد و مایعات اضافی نیستند، زندگی به کمک یک فناوری حیاتی ادامه پیدا میکند؛ دیالیز. این فرایند شبیه به جانشینی موقت برای عملکرد طبیعی کلیههاست که به بیماران دچار نارسایی کلیوی اجازه میدهد سموم خطرناک از بدنشان دفع شود و تعادل حیاتی مایعات و املاح حفظ گردد. اما دیالیز تنها یک روش درمانی ساده نیست؛ بلکه تجربهای پیچیده، مداوم و گاهی طاقتفرساست که بر کیفیت زندگی بیمار، تغذیه، روان و حتی روابط اجتماعی او تاثیر میگذارد. در این مقاله به صورت کامل بررسی خواهیم کرد که دیالیز دقیقا چیست، چگونه انجام میشود، چه انواعی دارد و هر کدام چه مزایا و معایبی به همراه دارند. همچنین نگاهی دقیق به عوارض و خطرات احتمالی این پروسه درمانی خواهیم داشت تا بدانیم این فرایند نجاتبخش چگونه میتواند در عین کمک، گاه چالشهایی نیز برای بدن به همراه داشته باشد.
دیالیز یا نارسایی کلیه چیست؟
کلیهها یکی از حیاتیترین اندامهای بدن هستند که وظیفه اصلی آنها تصفیه خون از مواد زائد، سموم و مایعات اضافی است. این اندامهای لوبیاییشکل در هر شبانهروز صدها بار خون را فیلتر کرده و با تولید ادرار، تعادل شیمیایی بدن را حفظ میکنند. اما زمانی که عملکرد کلیهها به هر دلیل مانند ابتلا به انواع دیابت دچار اختلال شدید یا توقف کامل شود، مواد سمی مانند اوره و کراتینین در خون تجمع پیدا میکنند. این وضعیت خطرناک را نارسایی کلیه مینامند.
در مراحل پیشرفته نارسایی کلیه، بدن دیگر قادر به دفع موثر مواد زائد نیست و ادامه حیات بدون مداخله پزشکی ممکن نمیشود. در چنین شرایطی، پزشکان از روشی حیاتی به نام دیالیز (Dialysis) استفاده میکنند. دیالیز در واقع فرایندی مصنوعی برای پاکسازی خون است که وظیفه از کار افتاده کلیهها را به طور موقت بر عهده میگیرد. در این روش، با استفاده از تجهیزات و فیلترهای مخصوص، خون از بدن خارج و مواد سمی و مایعات اضافی حذف میشوند؛ سپس خون تصفیهشده دوباره به بدن بازگردانده میشود.
به زبان سادهتر، دیالیز به معنای «جایگزینی عملکرد حیاتی کلیهها با یک سیستم کمکی» است. این فرایند میتواند به بیمارانی که دچار نارسایی مزمن یا حاد کلیه هستند، فرصت ادامه زندگی و جلوگیری از مسمومیت خونی را بدهد. البته این روش، درمان قطعی بیماری کلیوی نیست، بلکه یک فرایند حمایتی تلقی ميشود تا زمانی که کلیهها بهبود پیدا کنند یا پیوند کلیه انجام شود.
دیالیز برای چه کسانی است؟
دیالیز وقتی مطرح میشود که کلیهها نتوانند وظایف حیاتی خود را بهخوبی انجام دهند، به ویژه وظایف فیلتراسیون خون، حذف مواد زائد و مایعات اضافی. اگر کلیهها «کار نمیکنند» و فرد دچار نارسایی کلیه شده باشد و علائمی مانند سوزش ادرار را از خود نشان دهد، دیالیز میتواند راهحل مناسبی باشد.
به طور کلی، این دسته از افراد نیازمند به درمان هستند:
بیمارانی با نارسایی مزمن کلیه (Chronic Kidney Disease, CKD)
وقتی بیماری کلیه پیشرفت میکند و به مرحله پیشرفته میرسد، یعنی وقتی که فیلتر کردن خون به شدت کاهش مییابد، ممکن است نیاز به دیالیز مطرح شود.
بیمارانی با نارسایی کلیه حاد (Acute Kidney Injury, AKI)
در برخی موارد، کلیهها ممکن است به طور ناگهانی دچار آسیب شوند (مثلا بعد از یک بیماری شدید، جراحی بزرگ یا شوک) و در این شرایط ممکن است نیاز به دیالیز موقت باشد تا کلیهها فرصت بهبود پیدا کنند.
بیمارانی که در انتظار پیوند کلیه هستند
در بسیاری از موارد، دیالیز به عنوان درمان حمایتی تا زمان انجام پیوند کلیه به کار میرود؛ یعنی دیالیز جایگزینی موقت یا دائمی برای عملکرد از دست رفته کلیه است تا زمانی که پیوند انجام شود.
دیالیز چگونه انجام میشود؟
این پروسه درمانی طی چند قدم باید انجام شود که در ادامه به طور کامل هر کدام را توضیح میدهیم:
- ایجاد دسترسی عروقی یا کاتِتر: برای این که خون بیمار بتواند به دستگاه دیالیز برود و دوباره به بدن بازگردد، ابتدا باید یک مسیر مطمئن در رگهای بدن فراهم شود. در حالت همودیالیز معمولا یک اتصال بین شریان و وِنا (فیستول AV) یا گرافت عروقی ایجاد میشود. اگر از کاتِتر استفاده شود، لولهای به شکل موقت در یکی از وِناها قرار میگیرد تا خون از آن عبور کند.
- خارج کردن خون از بدن: در همودیالیز دو سوزن یا لوله متصل به دسترسی عروقی قرار میگیرد: یکی برای بیرون کشیدن خون و دیگری برای بازگرداندن خون تصفیهشده.
- تصفیه خون توسط دستگاه: در همودیالیز، خون وارد دستگاه میشود و از مسیر فیلتر (دیالایزر) عبور میکند. در دیالیز صفاقی (پریتونئال)، محلولی به داخل حفره شکم تزریق میشود که از دیواره صفاقی برای پاکسازی خون بهره میبرد.
- بازگرداندن خون تصفیهشده به بدن: پس از عبور خون از فیلتر یا انجام فرایند صفاقی، خون «پاکشده» به بدن بازگردانده میشود تا عملکرد طبیعی کلیهها تا حد ممکن شبیهسازی شود.
- پایان جلسه و کنترل وضعیت بیمار: جلسه درمانی به پایان میرسد و بیمار تحت نظر متخصص و پرستار قرار میگیرد تا علائمی مانند افت فشار خون، گرفتگی عضلات یا خستگی بررسی شود.
دیالیز چقدر طول میکشد؟
مدت زمان انجام دیالیز در افراد مختلف بسته به نوع روش درمان، وضعیت جسمی بیمار و میزان عملکرد باقیمانده کلیهها متفاوت است. در روش همودیالیز که متداولترین نوع دیالیز محسوب میشود، معمولا هر جلسه بین سه تا چهار ساعت طول میکشد و این جلسات در بیشتر موارد سه بار در هفته انجام میشوند. در طول این مدت، خون بیمار از بدن خارج شده، از فیلتر مخصوص دستگاه عبور میکند و پس از پاکسازی از مواد سمی و مایعات اضافی، دوباره به بدن بازگردانده میشود. البته در برخی بیماران که میزان تجمع مایعات یا مواد زائد در بدن بیشتر است، ممکن است جلسات طولانیتر شوند تا خون به طور کامل تصفیه شود.
از سوی دیگر، برخی افراد که از روش همودیالیز خانگی استفاده میکنند، ممکن است جلسات کوتاهتر ولی با تعداد دفعات بیشتر در طول هفته داشته باشند؛ گاهی نیز درمان در طول شب انجام میشود و حدود شش تا هشت ساعت ادامه دارد.
در مقابل، در دیالیز صفاقی فرایند تصفیه خون به طور تدریجی و روزانه انجام میشود. در این روش، مایع دیالیز به درون حفره شکمی تزریق میشود تا از طریق غشای صفاق، مواد زائد از خون به آن منتقل گردد. هر بار تزریق و تخلیه مایع که به آن «تبادل» گفته میشود، حدود ۳۰ تا ۴۰ دقیقه زمان میبرد و بیمار معمولا روزانه چندین بار این فرایند را تکرار میکند. در نوع شبانه، دیالیز صفاقی نیز دستگاه مخصوصی در طول ۶ تا ۸ ساعت خواب شبانه، فرآیند تصفیه را به صورت خودکار انجام میدهد.
بهطور کلی، عواملی مانند حجم مایعات اضافی در بدن، کیفیت عملکرد دسترسی عروقی (فیستول یا کاتتر)، وضعیت عمومی بدن و حتی سبک زندگی بیمار در مدتزمان کل دیالیز تاثیرگذارند. بنابراین زمان دقیق جلسات برای هر فرد توسط پزشک و تیم درمانی، بر اساس وضعیت خاص بدن او تعیین میشود.
انواع دیالیز
در ادامه سه نوع اصلی دیالیز را معرفی میکنیم که هر کدام از آنها طبق یک قاعده خاص انجام میشوند:
دیالیز صفاقی
در روش دیالیز صفاقی (Peritoneal Dialysis) از غشای داخلی شکم (صفاق) به عنوان فیلتر طبیعی استفاده میشود. در این روش، یک کاتتر نرم در حفره شکمی قرار داده میشود و محلول دیالیز (دیالایزات) وارد آن میشود. داخل حفره شکمی محلول میماند تا مواد زائد و مایعات اضافی از خون به داخل آن منتقل شوند، سپس محلول خارج میشود.
این روش امکان انجام در منزل را بیشتر فراهم میکند و بیماران روزانه چندین بار «تبادل» انجام میدهند یا در نوع شبانه از دستگاه خودکار استفاده میشود.
همودیالیز
روش همودیالیز (Hemodialysis) رایجترین نوع دیالیز محسوب میشود. در این روش، خون از بدن خارج شده، وارد یک دستگاه فیلتر میشود (مشابه به کلیه مصنوعی) و پس از تصفیه به بدن بازگردانده میشود. برای انجام همودیالیز، ابتدا دسترسی عروقی مناسب (مثلا فیشولا یا گرافت) لازم است تا خون بتواند به سرعت وارد دستگاه شود.
دیالیز موقت
نوعی خاص از دیالیز که به عنوان دیالیز موقت یا جایگزینی موقتی برای کلیهها در شرایط حاد به کار میرود، در مواقعی است که آسیب کلیوی به صورت ناگهانی رخ داده و امکان بازگشت عملکرد کلیه وجود دارد یا نیاز فوری به تصفیه خون وجود دارد.
در این حالت، هدف اصلی حفظ وضعیت بیمار تا زمانی است که عملکرد کلیه بازیابی شود یا تصمیم نهایی برای درمان بلندمدت گرفته شود.
دیالیز از کدام قسمت بدن انجام میشود؟
به طور کلی این فرایند از دو ناحیه انجام میشود که هر کدام، مزایا و معایب منحصر به خود را دارند:
دیالیز از گردن
در مواقعی که نیاز به دسترسی سریع و موقت برای انجام همودیالیز وجود دارد، پزشکان اغلب از طریق قرار دادن کاتتر مرکزی (Central Venous Catheter) استفاده میکنند. این کاتتر معمولا در یکی از رگهای بزرگ گردن یا ناحیه فوقانی قفسه سینه وارد میشود و نوک آن تا ورید اجوف فوقانی (Superior Vena Cava) هدایت میگردد.
این روش اغلب برای شرایط موقت – مانند زمانی که هنوز محل دائمی دسترسی وجود ندارد یا بیمار به صورت اضطراری نیاز به دیالیز دارد – به کار میرود.
بااینحال، باید توجه داشت که استفاده از این نوع دسترسی با ریسک بالاتری از نظر عفونت، ترومبوز یا اختلالات عروقی همراه است و معمولا گزینهای دائمی محسوب نمیشود.
دیالیز از طریق دست
روش رایجتر و ترجیح داده شده برای دیالیز دائمی، ایجاد یک دسترسی عروقی در دست یا بازو است؛ به عنوان مثال، در روش «فیستول شریانی وریدی» (AV fistula)، یک شریانی و ورید به هم متصل میشوند تا جریان خون مناسب برای انجام همودیالیز فراهم شود.
این دسترسی معمولا در دست غیر غالب بیمار ایجاد میشود و مزیت آن در این است که اجازه میدهد خون در حجم و سرعت لازم برای دیالیز عبور کند و در عین حال خطر عوارض مثل عفونت یا لخته شدن نسبتا پایینتر باشد.
به طور یک قاعده کلی، انتخاب محل دسترسی دیالیز (گردن یا دست) بستگی به شرایط بالینی، وضعیت عروقی بیمار و هدف درمان (موقت یا دائمی) دارد.
عوارض دیالیز
فرایند دیالیز برای بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی حیاتی است، اما همراه با مجموعهای از عوارض و خطرات است که بیمار و تیم درمان باید به آنها آگاه باشند. از مهمترین عوارض میتوان به موار زیر اشاره کرد:
- خطر عفونت
- جریان خون ضعیف
- لخته شدن
- احتمال جدا شدن سوزن یا لوله در روش همودیالیز
برخی از شایعترین عوارض عبارتاند از:
- افت فشار خون حین یا پس از جلسه دیالیز
- گرفتگی عضلات
- خشکی یا خارش پوست
- خستگی شدید
- افزایش احتمالی وزن – مایعاتی
- مشکلات مربوط به محل دسترسی عروقی (مثل عفونت یا لخته خون)
همچنین، بار زیاد بر سیستم قلبی-عروقی از جمله فشار زیاد بر قلب، به ویژه در بیمارانی که حجم مایعات اضافی دارند یا عملکرد کلیهشان به شدت کاهش یافته، دیده میشود.
عوارض دیالیز در افراد مسن
افراد مسنتر که تحت دیالیز قرار میگیرند با مجموعهای از چالشهای خاص روبهرو هستند. مطالعات نشان میدهند که بیماران سالخوردهتر تحت دیالیز میزان بالاتری از «بیثباتی همودینامیکی» (مثل افت فشار خون)، ضعف عمومی، سوء تغذیه، التهاب مزمن، کاهش شناختی (کاهش عملکرد مغز) و افسردگی را تجربه میکنند.
یکی از مطالعات نشان میدهد که بیماران دیالیزی مسن علاوه بر این موارد، خطر بیشتری برای «سُستی» (frailty) دارند؛ یعنی مجموعهای از کاهش تحرک، ضعف عضلانی، افت توانایی انجام فعالیتهای روزمره و خطر سقوط و بستری شدن.
علاوه بر این موارد، برای افراد مسن، میزان بقا پس از آغاز دیالیز اغلب کمتر بوده و وجود بیماریهای همراه (مثل قلبی-عروقی، دیابت، فشار خون بالا) تاثیر قابل توجهی بر نتیجه دارد؛ به عنوان مثال، پژوهشی نشان داد که شروع دیالیز در افراد سالمند همراه با صرف زمان بیشتر در خانه و کیفیت زندگی متفاوتی است که انتخاب درمان را پیچیدهتر میکند.
اگر چه دیالیز میتواند جان بیماران را نجات دهد، در افراد مسن باید علاوه بر فواید، این ریسکهای افزایشی و شرایط ویژه با دقت بررسی شود تا درمان با کمترین عارضه و بیشترین تطابق با وضعیت فرد انجام پذیرد.
خطرات دیالیز کلیه
فرایند دیالیز برای تصفیه خون و کنترل عوارض نارسایی کلیه حیاتی محسوب میشود، اما طبیعتا با خطراتی جدی همراه است که بیمار و تیم درمان باید از آنها آگاه باشند.
یکی از مهمترین این خطرات، افزایش احتمال عفونت است؛ استفاده از دسترسیهای عروقی مانند فیستولا، گرافت یا کاتتر، یا استفاده از محلولهای دیالیز و تجهیزات، همگی زمینه را برای ورود باکتری یا دیگر میکروارگانیسمها فراهم میکنند.
در روش همودیالیز، مشکل از جریان خون ناکافي یا انسداد مسیر دسترسی میآید که میتواند باعث خونریزی، تورم، لخته کردن خون، یا حتی از دست رفتن کامل دسترسی شود. همچنین، یکی از فشارهای بزرگ بر بدن بیماران دیالیزی، مربوط به سیستم قلبی – عروقی است؛ مطالعات نشان دادهاند ریسک بالایی از نارسایی قلبی، آریتمی و مرگ ناگهانی در میان این بیماران وجود دارد.
در روش دیالیز صفاقی، علاوه بر خطر عفونت پرده صفاق (پریکولیت)، ممکن است عضلات شکم ضعیف شوند، فتق رخ دهد یا دیواره صفاقی با گذر زمان آسیب ببیند، که همه این موارد میتوانند اثربخشی روش را کاهش دهند.
علاوه بر این، بیمارانی که تحت دیالیز قرار دارند ممکن است با مشکلات تغذیهای، گروههای خونی ضعیف، تعادل ضعیف املاح و الکترولیتها و بافت استخوانی آسیبدیده مواجه شوند. این موارد نه صرفا عوارض دیالیز، بلکه نتیجه ترکیبی از نارسایی کلیه و فرآیند مربوطه هستند. بنابراین، هر چند فرایند مذکور برای ادامه حیات در نارسایی کلیه ضروری است، اما همراه با مجموعهای از خطرات بالقوه است که نیازمند نظارت دقیق، رعایت اصول، انتخاب روش مناسب و همکاری مستمر بیمار با تیم درمانی هستند.
اگر دیالیز جواب ندهد چه میشود؟
دیالیز یک درمان حیاتی برای بیماران مبتلا به نارسایی شدید کلیه است، اما گاهی امکان دارد نتایج مورد انتظار حاصل نشود یا بیماری پیشرفت کند و بدن، پاسخ کافی به تصفیه مصنوعی ندهد. در چنین شرایطی، پزشکان ابتدا سعی میکنند با تنظیم برنامه دیالیز، تغییر نوع روش یا بهبود دسترسی عروقی، کارایی درمان را افزایش دهند. اگر همچنان مشکلات ادامه داشته باشد، گزینههای دیگر شامل پیوند کلیه یا مراقبت حمایتی مورد بررسی قرار میگیرند.
برای بیمارانی که دیالیز موثر نیست، ممکن است جمع شدن سموم و مایعات در بدن به سرعت پیشرفت کند و علائم جدی مثل فشار خون بالا، ورم شدید، مشکلات قلبی و تنفسی، یا اختلال در عملکرد مغز ظاهر شود. در چنین شرایطی، نیاز به مراقبت اورژانسی و گاهی بستری در بیمارستان وجود دارد.
اگر چه دیالیز جایگزین عملکرد کلیههاست و زندگی بسیاری از بیماران را نجات میدهد، اما درمانی کامل و بیعیب نیست. بیماران باید با پزشک معالج خود همکاری نزدیک داشته باشند، شرایط جسمی و دسترسیهای خود را مرتب کنترل کنند و از شیوههای مکمل مانند رژیم غذایی مناسب و کنترل فشار خون استفاده کنند تا ریسک عوارض و خطرات به حداقل برسد. در نهایت، دیالیز تنها بخشی از مراقبت جامع کلیه است و انتخاب روش، زمانبندی جلسات و پیگیری دقیق، تاثیر مستقیم بر کیفیت زندگی و بقا بیمار دارد.
منبع: Clevelandclinic – maxhealthcare
