ریزش مو در شیمیدرمانی شاید یکی از ملموسترین و در عین حال چالشبرانگیزترین تجربههایی باشد که بسیاری از بیماران سرطانی با آن مواجه میشوند. برخلاف آنچه اغلب تصور میشود، این تغییر تنها یک مسئلهی ظاهری نیست؛ بلکه ترکیبی از احساسات، هویت فردی و حتی کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار میدهد. موها برای بسیاری از افراد، بخشی از شخصیت و اعتمادبهنفس آنهاست و از دست دادن آن میتواند تجربه درمان را پیچیدهتر و گاه سنگینتر کند.
اما در پس این تغییر ظاهری، دلایلی علمی و مشخص وجود دارد. داروهای شیمیدرمانی برای هدف قرار دادن سلولهای سرطانی طراحی شدهاند، اما از آنجا که فولیکولهای مو نیز از جمله سلولهای فعال و پرسرعت در بدن محسوب میشوند، این درمانها میتوانند بر رشد مو تاثیر مستقیم بگذارند. همین مسئله سبب میشود که بسیاری از بیماران در طول درمان، ریزش مو را تجربه کنند؛ گاهی به شکل تدریجی و گاهی ناگهانی.
این پدیده نه تنها به بعد پزشکی بلکه به جنبههای روانی و اجتماعی زندگی بیماران نیز مرتبط است. برای همین، آگاهی از چرایی این اتفاق، زمانبندی احتمالی آن و راهکارهای مراقبتی در طول دورهی درمان میتواند تا حد زیادی به بیماران و خانوادههایشان کمک کند تا با آرامش و آمادگی بیشتری این مسیر را طی کنند. در ادامه، به بررسی علمی و جامع ریزش مو در شیمیدرمانی، زمان شروع و پایان آن و روشهای موثر برای مراقبت و مدیریت این تغییر خواهیم پرداخت.
چرا شیمیدرمانی باعث ریزش مو میشود؟
شیمیدرمانی بر اساس یک اصل ساده اما قدرتمند عمل میکند: داروها به دنبال سلولهایی میگردند که سریع تقسیم میشوند و رشد سریعی دارند، چرا که چنین ویژگیای از خصوصیات اصلی سلولهای سرطانی است. با این حال، بدن ما تنها سلولهای سرطانی را در حال تقسیم سریع ندارد. فولیکولهای مو نیز از جمله فعالترین سلولهای بدن به شمار میروند؛ چراکه موها به طور مداوم در چرخهی رشد، استراحت و ریزش قرار دارند. همین ویژگی باعث میشود که داروهای شیمیدرمانی، به طور ناخواسته، فولیکولهای مو را نیز هدف قرار دهند.
وقتی فولیکولهای مو آسیب میبینند، روند طبیعی تولید تار مو مختل میشود. در نتیجه، تارهای مو ضعیفتر شده و زودتر از موعد میریزند. شدت این ریزش بستگی به نوع داروی شیمیدرمانی، دوز مصرفی، طول دوره درمان و ترکیب داروها دارد. برخی داروها تنها موجب نازک شدن مو یا ریزش جزیی میشوند، در حالیکه بعضی دیگر میتوانند به ریزش کامل موهای سر منجر شوند و حتی از اصلیترین علت ریزش ابرو و مزه در این دوره باشند.
از سوی دیگر، شیمیدرمانی در هر فرد میتواند اثر متفاوتی داشته باشد؛ عواملی مانند وضعیت عمومی سلامت بیمار، ژنتیک و واکنش بدن به داروها نیز در میزان ریزش مو نقش دارند. بنابراین، نمیتوان یک الگوی ثابت برای همه بیماران در نظر گرفت.
نکته مهم این است که ریزش مو ناشی از شیمیدرمانی به طور کلی موقتی است. فولیکولها معمولا توانایی بازسازی خود را حفظ میکنند و پس از پایان دوره درمان، به تدریج چرخه طبیعی رشد مو از سر گرفته میشود. با وجود این، آگاهی از علت اصلی این پدیده به بیماران کمک میکند که آن را به عنوان بخشی از مسیر درمان درک کنند و نگرانی کمتری نسبت به این تغییر داشته باشند؛ چرا که علت ریزش مو مشخص و موقتی است.
زمان شروع و الگوی ریزش
یکی از نگرانیبرانگیزترین جنبههای شیمیدرمانی برای بسیاری از بیماران ریزش مو محسوب میشود. دانستن این موضوع که این اتفاق دقیقا چه زمانی رخ میدهد و چگونه پیشرفت میکند، میتواند به آمادگی ذهنی بیشتر کمک کند.
طبق مطالعات معتبر، مو معمولا ۲ تا ۴ هفته پس از آغاز شیمیدرمانی شروع به ریزش میکند. این ریزش ممکن است به دو صورت ظاهر شود: به آرامی و تدریجی یا ناگهان در دستههای بزرگ.
در هفتههای اول (هفته اول و دوم) ممکن است بیمار هنوز تغییر چشمگیری مشاهده نکند. اما در هفتههای ۲ تا ۴ معمولا ریزش مو آغاز میشود و افراد ممکن است مو بر روی بالش، داخل شانه یا در هنگام دوش گرفتن ببینند.
در ادامه، این ریزش شدت بیشتری میگیرد و به تدریج تمام نواحی سر را تحت تاثیر قرار میدهد. معمولا تا هفته ۱۲ شیمیدرمانی، بیشتر افراد موهایشان را از دست میدهند یا نازک شدگی شدید را تجربه میکنند. الگوی ریزش مو در شیمیدرمانی معمولا آلوپسی آناژن (Anagen Effluvium) است؛ یعنی مو در فاز رشد (آناژن) آسیب میبیند و فرو میریزد. بنابراین حتی موهایی که به تازگی رشد کردهاند، ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرند.
ریزش مو معمولا تا پایان دوره شیمیدرمانی ادامه دارد و ممکن است تا چند هفته پس از پایان درمان نیز ادامه پیدا کند. نشانههای ریزش شامل حساس شدن پوست سر، درد یا سوزش خفیف در ناحیه پوست سر پیش از شروع ریزش نیز دیده میشود.
روشهای کاهش ریزش
اگر چه هیچ روشی نمیتواند تضمین کند که شما تحت شیمیدرمانی اصلا ریزش مو نخواهید داشت، چند استراتژی اثباتشده وجود دارد که میتوانند میزان ریزش را کاهش داده یا آسیب فولیکولهای مو را کمتر کنند. در ادامه به مهمترین این روشها میپردازیم:
سرد کردن پوست سر (کلاه سرد / اسکالپ کولینگ)
یکی از شناختهشدهترین روشها برای کاهش ریزش مو در شیمیدرمانی، استفاده از کلاه سرد (Cold Cap) است. این کلاهها چند دقیقه قبل از شروع جلسه شیمیدرمانی روی سر قرار میگیرند، در طول تزریق دارو باقی میمانند و پس از جلسه نیز ادامه پیدا میکنند. سرمای شدید باعث تنگ شدن عروق خونی پوست سر میشود و در نتیجه جریان خون به فولیکولهای مو کاهش پیدا میکند؛ به این ترتیب، مقدار کمتری از دارو به فولیکولها میرسد.
مطالعات نشان دادهاند که استفاده مداوم از کلاه سرد میتواند در برخی بیماران باعث شود که بیش از نیمی از موی خود را حفظ کنند؛ به طور مثال در یکی از روشها، ۶۶ درصد از بیماران با استفاده از کلاه سرد، کمتر از ۵۰ درصد موی خود را از دست دادهاند.
با این حال، باید بدانید که استفاده از کلاه سرد ممکن است با معایبی همراه باشد؛ از جمله احساس سرما، سردرد، ناراحتی پوست سر یا کشیدگی در ناحیه گردن و شانهها. همچنین برخی نگرانیها درباره کاهش تاثیر داروی شیمیدرمانی در پوست سر مطرح شده است، ولی شواهد نشان میدهند که این خطر در بسیاری از موارد حداقلی است.
انتخاب دارو و تنظیم دوز
نوع داروی شیمیدرمانی، دوز و ترکیب آن تاثیر زیادی بر شدت ریزش مو دارد. بعضی از داروها عوارض ریزش مو کمتری دارند. اگر وضعیت بالینی بیمار اجازه دهد، پزشک ممکن است ترکیب دارویی را طوری انتخاب کند که کمتر به فولیکولها آسیب برساند. البته در بسیاری از موارد، انتخاب دارو بر اساس کارایی ضدسرطانی است و کاهش ریزش مو اولویت دوم خواهد بود.
مراقبت ملایم از موها
در طول شیمیدرمانی بهتر است از اقدامات زیر برای کاهش آسیبهای مکانیکی به مو استفاده شود: شانهزنی ملایم با برس نرم، استفاده از شامپو و نرمکنندههای ملایم بدون سولفات، اجتناب از رنگکردن موها یا انجام فرهای شیمیایی و پرهیز از گرمای زیاد توسط سشوار و اتو مو.
تراشیدن مو
در برخی موارد، برخی بیماران تصمیم میگیرند موهای سر خود را پیش از شروع ریزش شدید، تراشیده یا اصلاح کنند تا ریزش دستهجمعی و نمایانتر کمتر شود و استرس بصری ناشی از موهای ریخته شده کاهش پیدا میکند.
محافظت از پوست سر
پوست سر ممکن است در مواجهه با تابش خورشید، سرما یا خشکی حساستر شود. پوشیدن کلاه، استفاده از ضدآفتاب مناسب پوست سر یا شال نرم و مرطوب نگهداشتن پوست سر از روشهای کمکی موثر در کاهش تحریکات و کاهش ریزش افزونتر هستند.
مراقبت از پوست سر و مو در این دوره
در دوران شیمیدرمانی، پوست سر و موها حساستر از همیشه هستند و مراقبت ملایم و هوشمندانه میتواند به کاهش ناراحتی، محافظت از پوست سر و افزایش احتمال بازگشت رشد طبیعی مو کمک کند. باید در این دوره اصول زیر را رعایت کرد:
مراقبت ملایم از موها
در این دوره، باید خیلی مراقب نحوه شستوشو، شانهکردن و استفاده از محصولات مو باشید. از شامپوهای نرم و ملایم بدون سولفات استفاده کنید و تعداد دفعات شستوشو را به حداقل برسانید. هنگام شانهکردن موها، از برس نرم یا شانه دندانهدار استفاده کنید و از کشیدن محکم یا کشش زیاد بپرهیزید. مراقبت ملایم مانع آسیب بیشتر به فولیکولها و کاهش التهاب پوست سر میشود.
محافظت از پوست سر
پوست سر ممکن است حساستر شود و در مقابل آفتاب، سرما یا بادهای خشک آسیب پذیر شود. پوشیدن کلاه یا شال نرم هنگام خروج از منزل توصیه میشود.
اگر قرار است پوست سر در معرض نور خورشید باشد، استفاده از ضدآفتاب مناسب یا محافظت دیگری برای پوست سر مفید است. در مواردی که مو ریزش شدید داشته، ممکن است که پوست سر بیشتر در معرض عوامل محیطی قرار گیرد.
انتخاب کوتاهی پیش از ریزش
یکی از توصیههای موثر، کوتاه کردن موها پیش از شروع ریزش شدید است. مو کوتاه نه تنها نمای کمتری از ریزش را ایجاد میکند، بلکه نگهداری و مراقبت آن سادهتر میشود. برخی افراد حتی ترجیح میدهند کل موها را اصلاح کنند تا مشکل پوستهریزی یا خارش ناشی از موهای در حال ریزش کاهش پیدا کند.
توجه به ناراحتی و علائم پوست سر
پوست سر ممکن است در طول درمان دچار حساسیت، خارش یا درد خفیف شود. اگر این علائم شدت پیدا کند یا همراه با علائمی مانند ترشح غیرطبیعی، زخم یا التهاب شدید باشند، باید حتما با پزشک مشورت شود.
رشد مجدد مو پس از درمان و انتظارات
پس از اتمام دوره شیمیدرمانی، رشد مجدد موها معمولا در بازه زمانی ۳ تا ۶ ماه آغاز میشود. با این حال، سرعت و کیفیت بازگشت موها ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد.
در مراحل اولیه رشد مجدد، ممکن است موها با ویژگیهایی متفاوت از قبل ظاهر شوند. رنگ، بافت و ضخامت موها ممکن است تغییر کند. برخی افراد گزارش دادهاند که موهای جدید ممکن است کمی فر یا حتی خاکستری باشند. این تغییرات معمولا موقتی هستند و با گذشت زمان، موها به ویژگیهای طبیعی خود بازمیگردند.
برای تسریع در روند رشد موها و بهبود کیفیت آنها، استفاده از داروهایی مانند ماینوکسیدیل (Rogaine) ممکن است مفید باشد. اگر چه تحقیقات بیشتری برای تایید اثربخشی این دارو در درمان ریزش مو زنان و بازگشت مو پس از شیمیدرمانی نیاز است، برخی مطالعات نشان دادهاند که ماینوکسیدیل میتواند به تسریع رشد مو کمک کند.
در نهایت، مهم است که افراد تحت درمان شیمیدرمانی با پزشک خود مشورت کنند تا بهترین روشهای مراقبت و درمان برای بازگشت موها را شناسایی کنند. پشتیبانی روانی و اجتماعی نیز میتواند در این دوره به افراد کمک کند تا با تغییرات ظاهری خود کنار بیایند و احساس بهتری داشته باشند.
منبع: mayoclinic
