میگرن یکی از شایع‌ترین و در عین حال آزاردهنده‌ترین نوع سردردهاست که می‌تواند ساعت‌ها یا حتی روزها زندگی فرد را مختل کند. این بیماری فقط یک درد ساده در ناحیه سر نیست، بلکه مجموعه‌ای از واکنش‌های عصبی و عروقی است که بر تمرکز، خلقوخو و حتی عملکرد روزمره تاثیر می‌گذارد. آمارها نشان می‌دهد درصد قابل توجهی از بزرگسالان، به ویژه زنان، به نوعی از میگرن مبتلا هستند. شناخت دقیق انواع میگرن و روشهای درمانی موثر، نقش مهمی در کنترل و کاهش حملات دارد. در این مقاله به بررسی انواع مختلف میگرن، علل بروز آن و بهترین روشهای درمان دارویی و غیردارویی می‌پردازیم تا بتوانید با شناخت بهتر، زندگی روزانه‌تان را از این سردرد مزمن نجات دهید.
میگرن چیست؟
میگرن صرفا یک سردرد معمولی نیست؛ بر اساس اطلاعات منابع معتبر، این وضعیت معمولا با دردی ضرباندار، اغلب یک‌جانبه، آغاز می‌شود که ممکن است چند ساعت تا چند روز ادامه پیدا کند. در این حالت، فعالیت‌های روزمره، نور، صدا یا حتی حرکت ساده بدن میتوانند شدت درد را افزایش دهند. از سوی دیگر، از دید منابع دیگر، میگرن در حقیقت یک اختلال عصبی ژنتیکی محسوب می‌شود که با عملکرد غیر طبیعی دستگاه عصبی مرکزی همراه است؛ ساختار مغز در این بیماری معمولا سالم است اما عملکرد آن در دوره میگرن دچار اختلال می‌شود.
در بسیاری از موارد، میگرن در چهار مرحله بروز می‌کند:
- هشدار اولیه (Prodrome)
- مرحله اورا (برای برخی افراد)
- مرحله سردرد
- در نهایت دوره پس از سردرد (Post-drome)
این بیماری می‌تواند با حس ناتوانی، اجتناب از فعالیت‌ها و اختلال در کیفیت زندگی همراه باشد. میگرن را میتوان چنین تعریف کرد: یک اختلال عودکننده‌ی عصبی که با سردرد شدید ضرباندار، همراه با اختلالات حسی یا نور و صدا آغاز می‌شود و تاثیر آن فراتر از صرفا «یک سردرد» ساده است.
شناخت انواع میگرن
درک دقیق انواع مختلف میگرن، اولین گام برای تشخیص بهتر و درمان موثرتر تلقی می‌شود. در ادامه، شناخته‌شده‌ترین نوع‌ها را همراه با ویژگی‌های کلیدی‌شان معرفی می‌کنیم.
میگرن با اورا
در این نوع، پیش از آغاز درد یا همراه با آن، اختلالات عصبی گذرا به‌نام «اُورا» بروز می‌کند؛ مانند دیدن جرقه نور، خطوط زیگزاگ، تاری دید، یا گزگز در یک اندام. سپس سردرد شروع می‌شود که معمولا شدید و یک‌جانبه است.
میگرن بدون اورا
این نوع از سردرد معمولا شایع‌تر بوده و علائم اورا دیده نمی‌شود. درد ضرباندار، حساسیت به نور و صدا، تهوع ممکن است وجود داشته باشد. شروع سردرد معمولا ناگهانی رخ می‌دهد.
میگرن مزمن
زمانی مطرح می‌شود که سردردهای میگرنی به مدت حداقل ۱۵ روز ادامه پیدا کند یا از طرفی دیگر حداقل ۳ ماه فرد با این مشکل دست و پنجه نرم کند. این مورد معمولا بیانگر تشدید بیماری و نیاز به درمان پیشگیرانه جدی است.
سایر زیرنوع‌ها
از سایر انواع میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- میگرن خاموش (بدون سردرد) که اورا دارد ولی سردرد محسوس ندارد.
- میگرن شبکیه‌ای که تنها در یک چشم دید تغییر می‌کند.
- میگرن همیپلژیک که ضعف یکطرفه بدن یا علائم شبیه سکته را داراست (نوع نادر).
- میگرن قاعدگی که ارتباط با چرخه قاعدگی و تغییرات هورمونی دارد.
شناخت دقیق نوع میگرن نه تنها تشخیص را دقیق‌تر می‌کند، بلکه انتخاب روش درمانی را نیز هدفمند می‌سازد.
علائم میگرن چیست؟
میگرن معمولا در چند مرحله بروز می‌کند و هر مرحله می‌تواند علائم مخصوص به خود را داشته باشد. با این حال، تمام افراد همه مراحل را تجربه نمی‌کنند. در ادامه، علائم میگرن به تفکیک و با جزئیات بیشتر آورده شده است.
مرحله پیش درآمد (Prodrome) – هشدار اولیه
این مرحله ممکن است چند ساعت تا یک روز پیش از شروع سردرد ظاهر شود و به نوعی نشانه‌ی هشداردهنده یک حمله قریب‌الوقوع است. علائم شایع در این مرحله عبارت‌اند از:
- تغییرات خلقوخو: احساس افسردگی، تحریک‌پذیری یا اضطراب بی‌دلیل.
- اختلال در تمرکز: مغز حالت «مه‌آلود» پیدا می‌کند و تمرکز سخت می‌شود.
- خستگی یا احساس ضعف غیرمعمول: فرد حتی بدون فعالیت زیاد احساس کم‌انرژی بودن دارد.
- افزایش یا کاهش اشتها: به ویژه تمایل شدید به خوردن مواد قندی.
- تکرر ادرار یا احتباس مایعات: تغییر در تعادل آب بدن که ممکن است باعث پف‌کردگی شود.
- سفتی گردن و شانه‌ها: فشار خفیف عضلانی که نشانه آغاز حمله است.
مرحله اورا (Aura) – اختلالات عصبی موقت
حدود یک‌سوم بیماران میگرنی، پیش از آغاز سردرد یا همزمان با آن دچار مرحله اورا می‌شوند. این مرحله معمولا بین ۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد. علائم این مرحله عبارتند از:
- اختلالات بینایی: دیدن جرقه‌های نور، خطوط زیگزاگ، لکه‌های کور در میدان دید یا تاری ناگهانی.
- احساس سوزن‌سوزن شدن یا بی‌حسی: معمولا در یک سمت بدن، به ویژه در دست یا صورت.
- اختلال گفتاری: دشواری در بیان کلمات یا درک گفتار دیگران.
- سرگیجه: یا احساس عدم تعادل
- تغییر در شنوایی یا بویایی: برخی افراد صداهای بلندتر یا بوهای شدیدتری حس میکنند.
مرحله سردرد (Headache Phase) – بخش اصلی حمله
درد در این مرحله معمولا شدید، ضرباندار و یکطرفه است، اما در برخی افراد هر دو طرف سر را درگیر می‌کند. طول مدت این مرحله می‌تواند از ۴ ساعت تا ۷۲ ساعت متغیر باشد. علائم معمول در این فاز عبارت‌اند از:
- درد تپش‌دار یا فشاری در سر: بیشتر در نواحی پیشانی، شقیقه یا پشت چشم.
- تهوع و استفراغ: از علائم شایع میگرن‌های متوسط تا شدید.
- حساسیت شدید به نور (فتوفوبیا) و صدا (فونوفوبیا): حتی نور کم یا صدای ملایم باعث تشدید درد می‌شود.
- افزایش شدت درد با فعالیت بدنی: مانند راه رفتن، خم شدن یا بالا رفتن از پله.
- اختلال در تمرکز و گفتار: ذهن در طول حمله به سختی روی موضوعی متمرکز می‌شود.
- احساس نامطبوع دمایی: سرما یا گرمای غیرعادی، رنگ‌پریدگی یا عرق سرد.
- اسپاسم یا درد در ناحیه سر: درد گردن یا سفتی عضلات اطراف سر.
مرحله پس از درد (Postdrome) – دوران بهبودی
پس از فروکش‌کردن سردرد، بدن وارد مرحله بازیابی می‌شود. این دوره ممکن است تا ۲۴ ساعت ادامه پیدا کند. علائم معمول در این فاز شامل موارد زیر است:
- خستگی یا احساس فرسودگی کامل
- اختلال تمرکز و گیجی
- حساسیت مداوم به نور و صدا، حتی پس از کاهش درد
- احساس سبکی سر یا ناپایداری در تعادل
- درد خفیف گردن یا شقیقه‌ها هنگام لمس
علائم کمتر شایع (در انواع خاص میگرن)
در انواع نادر میگرن میتوان علائم زیر را نیز مشاهده کرد:
- از دست دادن موقت بینایی در یک چشم (میگرن چشمی یا شبکیه‌ای)
- ضعف یکطرفه بدن (میگرن همیپلژیک)
- اختلال گفتاری موقت و لکنت زبانی
- احساس گیجی شدید یا حتی بیهوشی کوتاه (میگرن با ساقه مغز)
میگرن می‌تواند الگوی خاصی در هر فرد داشته باشد؛ بنابراین، پیگیری علائم در طول زمان و ثبت آنها (مثلا در دفترچه یا اپلیکیشن مخصوص سردرد) به تشخیص دقیق‌تر و انتخاب درمان مناسب‌تر کمک می‌کند.
چرا میگرن به وجود می‌آید؟
در ادامه، فهرستی از مهم‌ترین عوامل و مکانیسم‌های شناخته‌شده بروز میگرن تا به امروز ارائه می‌شود:
- ژنتیک و سابقه خانوادگی: مطالعات نشان می‌دهند که میگرن تا حدود زیادی ارثی است و احتمال بروز آن در افرادی که والد یا خواهر/برادر مبتلا دارند، بیشتر است.
- اختلال در عملکرد مغز و عروق: میگرن نه صرفا نتیجه تغییر در جریان خون، بلکه یک «اختلال عملکردی» در مغز با ساختار نرمال است؛ به ویژه امواج الکتریکی-شیمیایی موسوم به پخش طیفی قشری (cortical spreading depression) که می‌تواند اورا و سپس سردرد را مهیا کند.
- تغییرات شیمیایی و عصبی: هنگام میگرن، رشته‌های عصبی حساس می‌شوند، مواد التهابی آزاد می‌شوند و رگ‌های خونی واکنش نشان می‌دهند؛ مثلا درگیر شدن سیستم عروقی-عصبی (تریژی‌مینال-واسکولار) که باعث درد و حساسیت می‌شود.
- هورمون‌ها: در زنان به ویژه، نوسانات سطح استروژن (مثلا پیش از قاعدگی، در بارداری یا دوران یائسگی) به عنوان عامل مهم تحریک بروز میگرن شناخته شده‌اند.
- عوامل محیطی و سبک زندگی: شامل استرس، کم‌خوابی یا تغییر در الگوی خواب، تغییرات فشار هوا یا آب‌و‌هوا، روشنایی یا صدای بسیار زیاد، گرسنگی یا صرف غذای نامنظم.
- محرکهای غذایی و نوشیدنی: برخی مواد خوراکی یا نوشیدنی‌ها (مثلا نوشیدنیهای الکلی، شکلات، پنیرهای کهنه، مواد دارای MSG یا نیترات) میتوانند آستانه تحریک مغز را پایین‌تر آورده و میگرن را تشدید کنند.
درمان میگرن چطور انجام می‌شود؟
درمان‌ها به طور کلی به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند؛ حمله‌ای و پیشگیرانه. درمان حمله‌ای به منظور توقف یا کاهش شدت حمله در حال وقوع انجام می‌شوند و درمان پیشگیرانه صرفا برای کاهش تکرار، شدت و مدت حملات در طول زمان است. در ادامه، داروهای مختلف برای درمان این اختلال آزاردهنده ارائه می‌شوند:
داروهای بدون نسخه: استامینوفن و ضد التهاب‌های غیراستروئیدی (NSAIDs)
این داروها (مثل استامینوفن، ایبوپروفن، ناپروکسن، آسپرین) برای میگرن‌های خفیف تا متوسط مفید هستند و معمولا در شروع علائم سریع‌تر موثرند. البته مصرف مکرر بیش از حد (بیش از ۲ الی ۳ بار در هفته) می‌تواند باعث «سردرد بازگشتی» شود؛ همچنین این داروها برای بیماران با مشکلات کلیوی، گوارشی یا خونریزی باید با احتیاط استفاده شوند.
تریپتان‌ها مانند سوماتریپتان، ریازتریپتان، زولمی‌تریپتان و …
تریپتان‌ها درمان خط اول برای میگرن‌های متوسط تا شدید هستند و از طریق تحریک گیرنده‌های سروتونینی خاص باعث تنگ شدن رگ‌های خون ناحیه مغز و مهار مسیرهای درد می‌شوند. معمولا باید در اوایل حمله (به محض شروع درد) مصرف شوند تا بهترین نتیجه را بدهند. عوارض شایع شامل حس سنگینی، سرگیجه یا خواب‌آلودگی است. به خاطر داشته باشید که بیماران با سابقه بیماری عروقی مانند بیماران قلبی یا افرادی که اخیرا سکته کرده‌اند نباید از تریپتان‌ها استفاده کنند.
ارگوتامین‌ها و دی‌هیدروارگوتامین (Dihydroergotamine)
این ترکیبات (که در انواع تزریقی، بینی یا خوراکی موجود هستند) قدیمی‌تر از تریپتان‌ها بوده و میتوانند در میگرن شدید یا وضعیت‌های خاص (مانند وضعیت میگرنوسوس) مفید باشند. این داروه مانند تریپتان‌ها عروقی اثر میکنند و برای بیماران دارای مشکلات قلبی-عروقی مناسب نیستند. عوارض شامل تهوع، استفراغ و عوارض عروقی است.
داروهای ضدتهوع مانند متوکلوپرامید
برای میگرن‌هایی که با تهوع و استفراغ همراه هستند، داروهای ضدتهوع هم به صورت کمکی تجویز می‌شوند؛ علاوه بر کاهش تهوع، میتوانند اثربخشی داروهای خوراکی را افزایش دهند (با کمک به جذب دارو). عوارض عصبی و حرکتی در برخی افراد دیده می‌شود؛ بنابراین معمولا تحت نظر پزشک استفاده می‌شود.
دیتان‌ها مانند لاسمیدیتان
دیتان‌ها کلاس جدیدی هستند که روی گیرنده‌های سروتونین اما با مسیرها و اثر متفاوت عمل میکنند؛ لاسمیدیتان برای درمان حاد میگرن تایید شده و برای بیمارانی که تریپتان‌ها برایشان مناسب نیست (مثلا ریسک عروقی دارند) می‌تواند گزینه‌ای جایگزین باشد. عوارض شامل خواب‌آلودگی و سرگیجه است؛ همچنین، رانندگی بلافاصله پس از مصرف معمولا توصیه نمی‌شود.
داروهای گِپَنت‌ها مانند ریماگپانت و اوبروگپانت
گپنت‌ها آنتاگونیست‌های CGRP خوراکی هستند که هم برای درمان حاد و هم برخی از انواع برای پیشگیری کوتاه‌مدت کاربرد دارند. آنها مزیت داشتن پروفایل عروقی بهتر نسبت به تریپتان‌ها را دارند و میتوانند برای بیمارانی که ریسک قلبی-عروقی دارند مفید باشند. عوارض گوارشی یا خفیف عصبی در برخی از داروهای این نوع گزارش شده است.
داروها بتابلاکرها مانند پروپرانولول، آتنولول
بتابلاکرها یکی از اولین خطوط پیشگیری برای میگرن هستند و اثبات شده میتوانند تعداد و شدت حملات را کاهش دهند. این داروها مناسب برای بیمارانی است که از تپش قلب یا فشار خون بالا رنج می‌برند. عوارض شایع این داروها شامل خستگی، سردی دست و اختلال خواب است. این داروها در آسم و برخی اختلالات قلبی باید با احتیاط مصرف می‌شوند.
داروهای ضدصرع مانند توپیرامات و والپروات
داروهایی مانند توپیرامات و والپروات در کاهش فراوانی میگرن موثر هستند. توپیرامات می‌تواند باعث کاهش وزن یا اختلالات شناختی خفیف شود؛ والپروات در زنان در سن باروری با ریسک بالای نقایص جنینی همراه بوده و در بارداری ممنوع است.
داروهای آنتی دپرسانت‌ها مانند آمی‌تریپتیلین و ونلافاکسین
برخی آنتی‌دپرسانت‌ها به ویژه آمی‌تریپتیلین و ونلافاکسین برای پیشگیری میگرن کاربرد دارند و میتوانند به خصوص وقتی افسردگی یا اختلال خواب هم وجود دارد مفید باشند. عوارض شامل دهان خشک، خواب‌آلودگی و تاثیرات قلبی در دوزهای بالاتر است.
داروهای مسدودکننده‌های کانال کلسیمی مانند وراپامیل
وراپامیل در بعضی انواع میگرن مورد استفاده قرار می‌گیرد، به ویژه برای میگرن‌هایی که به درمانهای دیگر پاسخ نمی‌دهند. باید فشار خون و ضربان قلب در بیمارانی که این نوع داروها را مصرف میکنند به طور مداوم تحت نظر باشد.
داروهای آنتی‌بادی مونوکلونال مانند ارنوماب
این کلاس دارویی تحول چشمگیری را در پیشگیری میگرن ایجاد کرده است. این داروها با هدف‌گیری مسیر پپتید مرتبط با CGRP که در مکانیزم درد میگرنی نقش دارد، تکرر حملات را کاهش می‌دهند. داروهای این کلاس معمولا به صورت تزریق ماهیانه یا هر چند ماه یکبار تجویز می‌شوند و برای افرادی که پیشگیری‌های سنتی روی بدن آنها جواب نداده یا عوارض داشته‌اند مناسب هستند. عوارض کلی این دارو کم و شامل واکنش موضعی تزریق است.
بوتاکس برای میگرن مزمن
تزریق بوتاکس در بیماران با میگرن مزمن می‌تواند دفعات و شدت حملات را کاهش دهد. پروتکل‌های استاندارد برای این نوع تزریق وجود دارد و اثرات قابل توجهی در مطالعات متعدد پیرامون این استراتژی درمانی نشان داده شده است. عوارض بوتاکس برای میگرن معمولا موضعی و موقتی هستند.
درمانهای غیردارویی و تکمیلی؛ رهایی به شیوه بهتر
میگرن، یک بیماری عصبی پیچیده محسوب می‌شود که تنها با تصور یک سردرد ساده قابل درک نیست. این وضعیت می‌تواند زندگی روزمره را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و کیفیت کار، خواب و روابط فرد را مختل کند. اما شناخت دقیق میگرن، انواع آن، علائم و عوامل محرک، اولین قدم برای مدیریت موفق آن است. درک این که میگرن چگونه شروع می‌شود و چه عواملی آن را تحریک میکنند، به بیماران و پزشکان امکان می‌دهد برنامه درمانی مناسبی طراحی کنند و حملات را پیش‌بینی یا کاهش دهند.
درمان میگرن، مسیری چندوجهی دارد؛ از داروهای بدون نسخه و تریپتان‌ها گرفته تا روشهای پیشگیرانه مانند بتابلاکرها، داروهای ضدصرع، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال و حتی بوتاکس. انتخاب روش مناسب به شدت و تکرر حملات، شرایط پزشکی فرد و پاسخ به درمانهای قبلی بستگی دارد.
در کنار داروها، روشهای غیردارویی مانند تحریک عصبی، نورومدولاسیون، رفتاردرمانی شناختی و اصلاح سبک زندگی نقش حیاتی دارند. خواب منظم، تغذیه مناسب، کنترل استرس، ورزش منظم و ثبت روزانه حملات می‌تواند به شکل قابل توجهی فرکانس و شدت میگرن را کاهش دهد. همچنین، رعایت توصیه‌های پزشکی و پرهیز از مصرف خودسرانه داروها اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چرا که هر دارو در شرایط خاص و با توجه به سابقه پزشکی فرد باید تجویز شود. همچنین توجه به علائم هشداردهنده، مانند ضعف ناگهانی، تغییر بینایی یا تب همراه سردرد، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
در مجموع، میگرن یک چالش جدی تلقی می‌شود اما قابل کنترل است. ترکیب آگاهی، درمان مناسب و تغییر سبک زندگی به بیماران قدرت می‌دهد تا با سردردهای خود مقابله کنند و کیفیت زندگی خود را حفظ یا حتی بهبود بخشند. مدیریت میگرن یک مسیر تدریجی است، اما با گام‌های صحیح، زندگی روزمره می‌تواند به شرایط عادی بازگردد و حملات به حداقل برسند.
منبع: clevelandclinic – mayoclinic
