زخم معده زمانی فقط یک درد ساده گوارشی تلقی میشد؛ دردی که بسیاری از افراد آن را با یک قرص معده یا پرهیز غذایی برطرف میکردند. اما واقعیت این است که در برخی بیماران، زخم معده چیزی فراتر از یک التهاب آزاردهنده است و میتواند به مرحلهای برسد که حتی زندگی فرد را تهدید کند. وقتی زخمهای عمیق دیواره معده با درمانهای دارویی و اصلاح سبک زندگی کنترل نمیشوند، پزشکان ناچار میشوند به گزینهای جدیتر یعنی عمل جراحی زخم معده فکر کنند؛ گزینهای که شاید برای بسیاری ناشناخته، ترسناک و پر از سوال باشد. این جراحیها فقط «بریدن و دوختن» یک بافت نیستند، بلکه مجموعهای از تکنیکهای تخصصی محسوب میشوند که هدفشان مهار خونریزیهای خطرناک، ترمیم بخشهای تخریبشده معده و بازگرداندن عملکرد طبیعی دستگاه گوارش است. با این حال، همانطور که هر مداخله پزشکی مزایا و ریسکهای خود را دارد، عمل زخم معده نیز میتواند عوارض کوتاهمدت و بلندمدتی داشته باشد که آگاهی از آنها نقش مهمی را در تصمیمگیری آگاهانه بیمار ایفا میکند. در این مقاله قدمبهقدم بررسی خواهیم کرد که عمل زخم معده چیست، در چه شرایطی توصیه میشود، چه روشهایی دارد و مهمتر از آن، چه عوارضی ممکن است به دنبال داشته باشد.
عمل زخم معده چیست؟
عمل زخم معده (Stomach Ulcer Surgery) یک مداخله جراحی به شمار میرود که با هدف درمان زخمهای عمیق یا مزمن دیواره معده انجام میشود؛ زخمهایی که به درمانهای دارویی، تغییر رژیم غذایی یا کنترل عفونتهای باکتریایی پاسخ مناسبی نمیدهند و به کلی با ورم معده متفاوتاند. این زخمها معمولا در اثر عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری، مصرف طولانیمدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)، استرس شدید یا ترشح بیشازحد اسید معده ایجاد میشوند و در صورتی که کنترل نشوند، میتوانند سبب خونریزی، سوراخ شدن دیواره معده یا انسداد خروجی معده شوند. در چنین شرایطی، جراحی وارد عمل میشود تا آسیب ایجادشده را ترمیم یا بخش درگیر را اصلاح کند.
در این نوع عمل، بسته به نوع و شدت زخم، جراح ممکن است بخشی از معده آسیبدیده را بردارد، مسیر عبور غذا را اصلاح کند، اسید معده را کاهش دهد یا رگهای خونریزیدهنده را ترمیم کند. برخلاف برداشت عمومی که اکثر مردم تصور میکنند این عمل تنها برای زخمهای بزرگ انجام میشود، در بسیاری موارد هدف جراحی جلوگیری از عوارض خطرناک و پیشگیری از آسیبهای گستردهتر است؛ به زبان ساده، عمل زخم معده زمانی انجام میشود که بدن دیگر قادر به ترمیم بافت تخریبشده به صورت طبیعی نیست و پزشک برای جلوگیری از خطرات جدی، راه حل جراحی را انتخاب میکند.
عمل زخم معده چگونه است؟ انواع روشها
وقتی تصمیم به جراحی زخم معده گرفته میشود، پزشک بر اساس وضعیت زخم (عمق، محل، عوارض مثل خونریزی، سوراخ شدن یا انسداد) بهترین روش یا ترکیبی از روشها را انتخاب میکند. در ادامه متداولترین روشهای جراحی را با توضیح عملکرد و کاربردشان بررسی میکنیم:
پَچ امنتوم – بخیه با بافت چربی (Graham Patch)
این روش غالبا زمانی به کار میرود که زخم معده یا اثنی عشر سوراخ (در اصطلاح علمی، پرفوره) شده باشد: یعنی زخم از تمام ضخامت دیواره معده عبور کرده و خطر نشت محتویات معده به داخل شکم وجود داشته باشد. در روش Graham Patch، بخشی از بافت چربی چسبیده به معده و رودهها (اُمنتوم) گرفته میشود و بهصورت یک «پچ» (برچسب) بخیه میشود تا سوراخ را ببندد. این عمل میتواند به صورت باز (لاپاراتومی) یا کمتهاجمی (لاپاروسکوپی) انجام شود. این روش درمانی به ویژه زمانی پیشنهاد میشود که جنس بافت اطراف سوراخ سالم باشد و برداشتن قسمتی از معده ضرورتی نداشته باشد.
گاسترِکتومی جزئی – برداشتن بخشی از معده (Partial or Subtotal Gastrectomy)
اگر زخم خیلی وسیع یا عمیق باشد یا خونریزی متوقف نشود، ممکن است لازم باشد بخش آسیبدیده معده برداشته شود. در این روش جراحی بخشی از معده (بسته به محل زخم) حذف میشود و باقیماندن معده و روده بهطور جراحی به هم متصل میشوند.
این عمل میتواند به صورت باز (لاپاراتومی) یا با لاپاروسکوپی انجام شود، بسته به شرایط. گاسترِکتومی جزئی زمانی انتخاب میشود که بافت زخمخورده وسیع باشد یا خطر خونریزی و/یا عود زخم بسیار بالا باشد.
قطع عصب واگ برای کاهش ترشح اسید (Vagotomy)
در بسیاری از زخمهای مزمن یا بازگشتدهنده، ترشح بیشازحد اسید معده عامل اصلی محسوب میشود. در این روش قسمتی از شاخههای عصب واگ (vagus nerve) – که ترشح اسید معده را تحریک میکند – قطع میشود تا تولید اسید کاهش پیدا کند.
واگوتومی گاهی همراه با روشهای دیگر مثل آنتروکتومی (برداشتن بخش تولیدکننده هورمون) یا پیلوروپلاستی (گشاد کردن خروجی معده) انجام میشود تا از عوارض ناشی از کاهش حرکات معده جلوگیری شود. این روش برای بیمارانی مناسب است که زخمها مکررا باز میشوند و سایر درمانها نتیجهبخش نبودهاند.
برداشتن بخش پایینی معده یا آنترا (Antrectomy)
قسمت پایینی معده (Antrum) مسئول تولید هورمونی به نام گاسترین است که ترشح اسید معده را تحریک میکند. در آنتروکتومی، این بخش برداشته میشود تا تولید گاسترین و در نتیجه اسید معده کاهش پیدا کند.
اغلب آنتروکتومی با واگوتومی ترکیب میشود تا هم ترشح اسید کاهش یافته و هم ساختار معده تغییر کند. این روش زمانی کاربرد دارد که زخم معده مقاوم به درمان یا مکرر باشد، یا سایر عوامل مانند ترشح زیاد اسید نقش عمده داشته باشند.
گشاد کردن خروجی معده پیلور (Pyloroplasty)
در بعضی موارد، زخم یا التهاب ممکن است باعث تنگ شدن یا انسداد بخش خروجی معده (پیلور) شود؛ در این حالت غذا به سختی از معده به روده عبور میکند. پیلورپلاستی با گشاد کردن (باز کردن) این خروجی کمک میکند تا تخلیه معده بهتر صورت گیرد.
معمولا این روش به تنهایی انجام نمیشود و همراه با واگوتومی به کار میرود. پیلورپلاستی میتواند به کاهش فشار اسیدی در معده و تسهیل عبور غذا کمک کند، به ویژه در بیمارانی که انسداد یا تاخیر تخلیه معده دارند.
همانطور که گفته شد، انتخاب بهترین روش عمل جراحی کاملا به وضعیت بیمار بستگی دارد اما طبق یک قاعده کلی به طور خلاصه:
- اگر زخم «سوراخ شده باشد»، معمولا از گراهام پچ استفاده میشود.
- اگر زخم وسیع یا عمیق باشد و بافت زیادی آسیب دیده باشد، گاسترکتومی جزئی یا ترکیب آن با بازسازی مسیر خروج غذا معمولا انجام میشود.
- اگر عامل زخم، ترشح بیشازحد اسید معده باشد یا زخم مزمن و مقاوم باشد، واگوتومی؛ گاهم همراه با آنترکتومی
- اگز زخم باعث انسداد یا خرابی تخلیه معده شود، پیلوروپلاستی (یا همراه با واگوتومی/آنترکتومی) انتخاب میشود.
عوارض عمل جراحی زخم معده
جراحی برای درمان زخم معده – هرچند اغلب نجاتبخش و ضروری – میتواند با عوارضی همراه باشد. این عوارض ممکن است بلافاصله بعد از عمل بروز کنند یا در مدت زمان متوسط تا بلندمدت ظاهر شوند؛ بنابراین آگاهی از آنها برای بیمار و پزشک بسیار مهم است. عوارض اصلی عمل زخم معده عبارتند از:
- عفونت و مشکلات زخم جراحی
- نشت یا چسبندگی (leak) در محل بخیه یا اتصال روده/معده
- خونریزی و هموراژی پس از عمل
- اختلال در خالی شدن معده – تخلیه نامناسب یا سریع
- سندروم تخلیه سریع (Dumping syndrome)
- سو جذب و کمبود مواد مغذی / ویتامینها
- اسهال یا دفع چرب (Steatorrhoea)
- کم اشتهایی، احساس سیری زودهنگام یا کاهش وزن شدید
- زخم مجدد یا عود زخم (Recurrent ulceration)
عفونت و مشکلات زخم جراحی
بعد از هر جراحی شکمی – از جمله جراحی زخم معده – احتمال بروز عفونت در ناحیه برش جراحی وجود دارد. همچنین التهاب شدید داخل شکم ممکن است منجر به عفونت احشایی یا ایجاد آبسه شود.
این عفونتها ممکن است با تب، درد، ترشحات یا تاخیر در بهبودی زخم همراه باشند. دریافت مراقبت مناسب، آنتیبیوتیک و رعایت دستورالعملهای بهداشتی پس از عمل برای کاهش این خطر ضروری است. همچنین گاهی استفاده از درمان خانگی معده درد هم میتواند کارساز باشد.
نشت یا چسبندگی محل بخیه / اتصال (Anastomotic leak)
در جراحیهایی که بخشی از معده با روده یا بخش دیگری متصل میشود (مثل گاسترکتومی جزئی)، محل اتصال ممکن است به درستی جوش نخورد یا بخیهها نشت داشته باشند. این موضوع خطرناک محسوب میشود چون محتویات معده/روده ممکن است به داخل شکم نشت کند و ایجاد عفونت، سپتیسمی یا آبسه کند. چنین وضعیتی معمولا نیازمند بازگرداندن جراحی یا اقدامات درمانی جدی است و از عوارض جدی پس از عمل محسوب میشود.
خونریزی و هموراژی پس از عمل
خونریزی حین جراحی یا بعد از آن – چه در محل عمل یا از رگهای ترمیمشده – یکی از خطرات همیشگی جراحی زخم معده به شمار میرود. بسته به شدت، ممکن است علائم مثل تهوع، استفراغ (حتی استفراغ خون)، ضعف، سرگیجه یا کاهش فشار خون رخ دهد. در موارد جدی ممکن است نیاز به انتقال خون یا مداخلات اضطراری باشد.
اختلال در تخلیه معده: «خیلی سریع» یا «خیلی کند» شدن روند هضم
جراحیهایی مانند واگوتومی یا پیلورپلاستی (یا ترکیب آنها) گاهی عملکرد عصبی-هورمونی طبیعی معده برای کنترل تخلیه غذا را تغییر میدهند. در برخی بیماران «تخلیه سریع» رخ میدهد که موجب ورود سریع غذا به روده و ایجاد علائم گوارشی میشود. در برخی دیگر «تخلیه کند» یا «تاخیر در تخلیه» دیده میشود که منجر به احساس سنگینی، نفخ، سوزش یا تهوع پس از خوردن غذا میشود.
سندروم تخلیه سریع (Dumping syndrome)
یکی از شایعترین و آزاردهندهترین عوارض طولانیمدت پس از جراحی زخم معده، Dumping syndrome به حساب میآید. در این حالت غذا به سرعت از معده به روده میرسد و باعث جذب مایع و هورمونها میشود. نشانهها ممکن است شامل تهوع، اسهال، درد شکم، سبکی سر، تپش قلب، تعریق یا افت قند خون (در نوع دیرهنگام) باشند. این وضعیت خصوصا پس از مصرف وعدههای پرکالری یا شیرین بروز میکند. مدیریت آن اغلب شامل تغییر سبک غذا خوردن – وعدههای کوچکتر و پرهیز از شیرینی یا مایعات زیاد با غذا – و در صورت لزوم دارودرمانی است.
سو جذب و کمبود مواد مغذی خصوصا آهن و ویتامین B12
پس از برداشتن بخشی از معده یا تغییر مسیر عبور غذا، جذب مواد معدنی و ویتامینها (مثل آهن، ویتامین B12 و فولات) ممکن است مختل شود. این کمبودها به تدریج باعث کمخونی، ضعف، خستگی مزمن، سو هاضمه و مشکلات مرتبط با جذب غذا میشوند. در برخی بیماران لازم است مکملهای آهن، فولیکاسید یا ویتامین B12 استفاده شود.
اسهال یا دفع چرب (Steatorrhoea)
به ویژه در مواردی که تغییرات جراحی مسیر جذب یا حرکات روده را تحت تاثیر قرار داده است (مانند بعد از گاسترکتومی یا واگوتومی)، دفع چرب یا اسهال مزمن ممکن است رخ دهد. این وضعیت میتواند با نفخ، درد شکم یا سو جذب بیشتر ترکیب شود و کیفیت زندگی بیمار را تحت تاثیر قرار دهد.
کماشتهایی، سیری زودرس و کاهش وزن دائمی
پس از برداشته شدن بخش از معده یا تغییر حجم و عملکرد آن، معده ظرفیتش محدودتر میشود و بیمار پس از حجم کوچکی غذا احساس سیری میکند. این «معده کوچک» میتواند منجر به کاهش اشتها، کاهش وزن و حتی ضعف عمومی شود. در بعضی بیماران، این کاهش وزن مطلوب است، اما اگر بیش از حد باشد یا با کمبود تغذیه همراه گردد، میتواند خطرناک شود.
زخم مجدد یا عود زخم (Recurrent ulceration)
اگر چه هدف جراحی درمان قطعی است، در برخی موارد زخم جدید یا عود زخم قبلی رخ میدهد؛ به خصوص اگر عامل زمینهای (مثل عفونت، اسید زیاد یا رفتار پرخطر) ادامه داشته باشد. عود زخم ممکن است نیاز به جراحی مجدد یا درمان دارویی طولانیمدت داشته باشد و باعث نگرانی و ناراحتی بیمار شود.
آیا عمل زخم معده خطرناک است؟
عمل جراحی زخم معده میتواند در شرایط ویژه – وقتی زخم به درمان دارویی پاسخ نمیدهد یا عوارض جدی مثل خونریزی شدید، سوراخشدن (پرفوراسیون) یا انسداد ایجاد شده – نجاتبخش باشد. با این حال، مانند هر جراحی بزرگ دیگر، این مداخله هم خطراتی دارد؛ میزان خطر به وضعیت بیمار قبل از عمل (سن، بیماریهای زمینهای، عفونت، وضعیت جسمانی) و طبیعت عمل (اورژانسی در برابر انتخابی / نوع روش) بستگی دارد.
به عبارت دیگر، خطر در عمل زخم معده امری نسبی است؛ اگر زخم و عوارضش جدی باشند، خطر ناشی از خود بیماری ممکن است خیلی بیشتر از خطر جراحی باشد. اما اگر جراحی انتخابی یا اورژانسی باشد، ریسکها باید سنجیده شوند. در ادامه دلایل این دوگانگی را با جزئیات بررسی میکنیم:
شرایطی که باعث میشود جراحی به نسبت «امنتر» باشد
- وقتی جراحی انتخابی (غیر اورژانسی) است؛ یعنی زخم باعث فوریت نشده و قبل از عمل بیمار پایدار است. در این شرایط احتمال عارضههای شدید پایینتر محسوب میشود.
- در بیمارانی که وضعیت عمومیشان مناسب است (سن پایینتر، بدون بیماری زمینهای جدی مثل دیابت کنترلنشده، بیماری ریوی یا اختلال انعقادی) ریسک جراحی کمتر است.
- اگر عمل با روشهای کمتر تهاجمی (مثلا لاپاروسکوپی به جای برش باز) انجام شود، عوارضی مثل عفونت زخم یا دوره نقاهت طولانیتر کاهش پیدا میکند.
شرایطی که جراحی را «خطرناکتر» میکند
- وقتی جراحی برای وضعیت اورژانسی انجام میشود؛ به خصوص در سوراخشدن (پرفوراسیون) یا خونریزی شدید زخم. در این حالت بیمار اغلب ضعیفتر بوده و خطر مرگ و عوارض زیادتر است. برخی مطالعات قدیمی نشان دادهاند که مرگومیر طی ۳۰ روز پس از جراحی پرفوره ممکن است در حد تقریبا ۹ الی ۱۰ درصد باشد و ۵ سال بعد نیز احتمال مرگ به حدود ۳۰ درصد برسد، به ویژه اگر سن بالا یا بیماری همراه وجود داشته باشد.
- اگر بیمار دارای بیماریهای زمینهای باشد- مانند مشکلات قلبی، ریوی، اختلالات متابولیک، دیابت کنترلنشده یا نقص تغذیه – خطر عوارض حین و بعد از عمل افزایش پیدا میکند.
- در مواردی که نیاز به برداشتن بخش بزرگی از معده یا بازسازی مسیر گوارش باشد (مثلا گاسترکتومی جزئی یا آنتروکتومی)، تغییرات ساختار و عملکرد معده – مثل کاهش ظرفیت معده، سو جذب، مشکلات هضم یا تخلیه معده – ممکن است کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار دهد.
مراقبت بعد از عمل زخم معده
پس از جراحی زخم معده، بدن وارد مرحله حساسی میشود که در آن ترمیم زخم، بازسازی بافت و تنظیم دوباره عملکرد دستگاه گوارش اهمیت دارد. رعایت دقیق دستورالعملهای بعد از عمل – به خصوص در زمینه تغذیه، فعالیت و مراقبت از زخم – نقش تعیینکنندهای در نتیجه موفق و کاهش عوارض احتمالی دارد. در ادامه مهمترین نکات مراقبتی را بررسی میکنیم.
- به محض امکان، باید شروع به خوردن و نوشیدن مایعات شفاف به مقدار کم و تدریجی کرد.
- بعد از جراحی، از انجام فعالیتهای سنگین، بلند کردن اجسام و ورزش شدید خودداری شود؛ اما پیادهروی آرام و تدریجی میتواند به بهبود گردش خون و کاهش خطر لخته کمک کند.
- جای زخم و محل بخیه باید تمیز و خشک نگه داشته شود؛ در صورت وجود ترشحات غیرطبیعی، درد شدید، تب یا قرمزی حتما به پزشک اطلاع داده شود.
- استفاده از داروها، مکملها یا ویتامینها (در صورت تجویز) باید دقیق و منظم باشد، به ویژه اگر بخشی از معده برداشته شده باشد.
بعد از عمل زخم معده چه بخوریم؟
تغذیه مناسب بعد از عمل جراحی زخم معده، نه فقط برای تامین مواد مغذی مورد نیاز بدن جهت ترمیم، بلکه برای جلوگیری از عوارضی مثل سو جذب، احساس سیری زودرس، تهوع یا سندروم «تخلیه سریع» اهمیت دارد.
یک رژیم غذایی مطلوب برای این نوع عمل باید در سه مرحله تعریف شود:
مرحله اول) مایعات شفاف در روزهای اول
- آب، آبگوشت صاف، چای بدون کافئین، آبمیوههای رقیق یا شفاف، نوشیدن با جرعههای کوچک و به آرامی.
- اجتناب از نوشیدن زیاد با وعدهی غذا؛ بهتر است نوشیدن مایعات ۳۰ الی ۶۰ دقیقه قبل یا بعد از غذا صورت گیرد.
مرحله دوم) غذاهای نرم / پورهای – پس از تحمل مایعات
- غذاهایی که راحت جویده یا له شوند؛ مثل سوپ صافشده، پوره سیبزمینی، غذای نرم و آبکی، تخممرغ آبپز یا نیمرو، گوشت لهشده یا نرم، ماهی نرم پخته، پنیر کمچرب، ماست ساده.
- وعدههای کوچک و تعداد زیاد (بیشتر از وعدههای معمول)؛ مثلا ۵ تا ۶ وعده کوچک در روز بهتر است.
مرحله سوم) برگشت تدریجی به رژیم نرم یا سبک
- پس از چند هفته (بسته به نوع عمل و سرعت بهبود) میتوان غذاهای نرمتر با بافت معمولیتر را اضافه کرد؛ ولی همچنان باید از غذاهای خیلی سنگین یا پرچرب خودداری کرد.
- لازم است به بدن زمان داد تا خودش را با ظرفیت جدید معده تطبیق دهد: حجم غذا کمتر، تعداد وعده بیشتر و جویدن کامل و آرام غذا.
مهمترین خوراکیهای مفید برای افراد پس از عمل جراحی زخم معده عبارتند از:
- پروتئین کمچربی: مثل گوشت بدون چربی، مرغ بدون پوست، ماهی، تخممرغ، توفو، لبنیات کمچرب (ماست ساده، شیر کمچربی)؛ به این دلیل که پروتئین برای ترمیم بافتها حیاتی است.
- سبزیجات و میوههای پخته یا نرم، بدون ادویه یا اسید زیاد؛ ترجیحا میوههای ملایم و کماسید.
- غلات ساده و پختشده (برنج سفید، پاستا یا نان نرم)، به ویژه در مراحل اولیه بعد از جراحی.
- پرهیز از غذاهای چرب، سرخشده، تند یا خیلی ادویهدار؛ همچنین خودداری از نوشیدنیهای گازدار، کافئیندار یا الکلی تا زمان بهبودی کامل.
هنگام خوردن غذا بهتر است نکات زیر را هم مد نظر قرار داد:
- جویدن کامل و آهسته غذا: بعد از عمل، معده ظرفیت و توانایی قبلی را ندارد؛ غذا را باید به خوبی جوید تا هضم آسانتر شود و از فشار به محل جراحی جلوگیری شود.
- تقسیم وعدهها به وعدههای کوچک و مکرر: کاهش حجم هر وعده و افزایش تعداد وعدهها کمک میکند تا هم سیر شدن زودهنگام و سنگینی معده رخ ندهد، هم تغذیه کافی تامین شود.
- نوشیدن مایعات کافی بین وعدهها: هیدراته بودن بدن به ترمیم زخم، جلوگیری از یبوست و کمک به عملکرد طبیعی دستگاه گوارش کمک میکند.
- پیشگیری از یبوست و مشکلات گوارشی: با مصرف فیبر کافی (سبزیجات و میوه پخته) و مایعات و در صورت لزوم، مکمل فیبر، دفع منظم را آسانتر کنید.
- پرهیز از فعالیت سنگین و کار بدنی زیاد: در هفتهها و ماه اول بعد از جراحی، فعالیتها باید سبک باشند؛ مثلا پیادهروی کوتاه؛ بلند کردن اجسام سنگین یا ورزش شدید ممنوع است.
- رعایت مراقبت از زخم و بهداشت محل جراحی: خشک و تمیز نگه داشتن محل بخیه، پرهیز از خیس شدن و مراجعه به پزشک در صورت ترشح، درد یا تب.
عمل جراحی زخم معده؛ نجاتبخش اما بسیار حساس!
عمل جراحی زخم معده، اگر چه گاهی لازم و نجاتدهنده است، اما یک فرایند حساس و پیچیده محسوب میشود. موفقیت آن به تشخیص درست، انتخاب روش مناسب، مهارت جراح و رعایت دقیق مراقبتهای بعد از عمل بستگی دارد. در عین حال، آگاهی از عوارض احتمالی و پایبندی به رژیم غذایی و سبک زندگی سالم پس از جراحی، میتواند خطرات را به حداقل برساند و کیفیت زندگی بیمار را حفظ کند. بنابراین، تصمیمگیری درباره جراحی زخم معده باید همراه با بررسی مزایا و ریسکها، مشورت با پزشک و رعایت دستورالعملهای مراقبتی پس از عمل صورت گیرد.
منبع: verywellhealth – patient – clevelandclinic
