هر ساله با فرا رسیدن فصل سرما، نگرانی درباره ابتلا به آنفولانزا افزایش پیدا میکند. این بیماری ویروسی، علاوه بر ایجاد تب، سرفه و خستگی شدید، می‌تواند عوارض جدی‌تری برای گروههای پرخطر مثل کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماریهای مزمن به همراه داشته باشد. خوشبختانه واکسن آنفولانزا یکی از موثرترین ابزارها برای کاهش خطر ابتلا و شدت بیماری است. اما واکسن آنفولانزا تنها یک دوز ساده نیست؛ انواع مختلفی دارد، هر کدام مزایا و محدودیت‌های خود را دارند و زمان تزریق آن می‌تواند نقش مهمی را در اثربخشی محافظتی آن ایفا کند. همچنین، مانند هر داروی دیگری، واکسن ممکن است عوارضی داشته باشد که دانستن آنها به تصمیم‌گیری آگاهانه کمک میکند.
در این مقاله، قصد داریم به طور کامل و کاربردی شما را با انواع واکسن آنفولانزا، عوارض احتمالی و بهترین زمان تزریق آشنا کنیم تا بتوانید با آگاهی و اطمینان کامل از این سپر دفاعی مهم استفاده کنید.
واکسن آنفولانزا چیست؟
واکسن آنفولانزا یک ابزار پیشگیری موثر تلقی میشود که بدن را برای مقابله با ویروس آنفولانزا آماده میکند. این واکسن حاوی نسخه ضعیف یا کشته‌شده ویروسهای آنفولانزا است که سیستم ایمنی بدن را تحریک میکند تا آنتی‌بادی‌هایی علیه ویروس بسازد. بنابراین، در صورت مواجهه با ویروس واقعی، بدن با تقویت سیستم ایمنی آمادگی مقابله دارد و خطر ابتلا کاهش پیدا کرده یا شدت بیماری کمتر خواهد بود.
واکسن آنفولانزا به طور معمول هر سال به روز میشود؛ چرا که ویروسهای آنفولانزا به سرعت تغییر کرده و سویه‌های جدیدی را ایجاد میکنند. به همین دلیل تزریق سالانه واکسن ضروری است تا محافظت بهینه ایجاد شود.
استفاده از واکسن برای همه افراد توصیه میشود، اما اهمیت آن در کودکان، سالمندان، زنان باردار و افراد دارای بیماریهای مزمن بیشتر است؛ به این دلیل که این گروه‌ها بیشتر در معرض عوارض جدی آنفولانزا هستند و علائم این بیماری به شدت مشابه به علائم سرماخوردگی است. واکسن نه تنها از فرد محافظت میکند، بلکه با کاهش انتشار ویروس، به محافظت از جامعه و افرادی که قادر به تزریق واکسن نیستند نیز کمک میکند.
انواع واکسن آنفولانزا
مهم‌ترین انواع واکسنهای آنفولانزا عبارتند از:
واکسن آنفولانزا هلندی
در اینجا منظور ما واکسنی است که از تکنولوژی‌های مشابه به آنچه در اروپا و به ویژه کشورهای اروپایی غربی تولید میشود، مثلا هلند، بهره‌مند است. طبق منابع، انواع واکسن آنفولانزا شامل مواردی هستند که به شکل «واکسنهای غیرفعال‌شده» تولید می‌شوند؛ به عنوان مثال، در بریتانیا فهرستی از واکسن‌هایی که با فناوری کشت سلولی ساخته شدهاند وجود دارد که برای سالمندان با دُز بالا تولید می‌شوند. واکسنی که در این گروه تحت عنوان «هلندی» قرار می‌گیرد، معمولا از فناوری پیشرفته‌تر، با پوشش گسترده‌تر و مناسب‌تر برای جمعیت عمومی به شمار می‌آید. مهم این است که مصرف‌کننده از منبع معتبری یعنی پزشک یا سامانه ملی واکسیناسیون از آن مطمئن شود.
واکسن آنفولانزا فرانسوی
منظور ما از این زیرعنوان، واکسنی است که در کشورهای اروپای غربی (از جمله فرانسه) تولید یا مجوز مصرف دارد و گاهی در بازار وارداتی کشورها مانند ایران نیز یافت میشود. در اروپا، برای فصل جاری واکسنهای اختصاصی با مشخصات متفاوت عرضه می‌شوند. ویژگی‌های این دسته عبارت‌اند از:
- در گروه سنی ۶۰ یا ۶۵ سال به بالا، از دُز بالا یا واکسنهای همراه با آدجوانت (افزودنی تحریک‌کننده ایمنی) استفاده میشود تا پاسخ ایمنی قوی‌تر ایجاد شود.
- تولید یا مجوز آنها تحت نظارت نهادهای بهداشتی قوی است و استانداردهای بالایی دارند (مثل بریتانیا، اتحادیه اروپا).
- ممکن است قیمت وارداتی یا اقتصادی‌تر از گزینه‌های عمومی باشد، ولی به دلیل کارایی مناسب، برای گروههای پرخطر توصیه میشود.
اگر در ایران نوعی «نسخه وارداتی اروپایی» از واکسن آنفولانزا موجود باشد، می‌توان آن را در این دسته قرار داد.
واکسن آنفولانزا ایرانی
در ایران نیز، وزارت بهداشت یا شرکت‌های داروسازی داخلی واکسن آنفولانزا را تولید یا وارد میکنند. در منابع بین‌المللی ویژگی خاص جداگانه‌ای برای «واکسن ایرانی» ذکر نکرده‌اند، اما می‌توان گفت ویژگی‌های کلی آن مشابه به واکسنهای بین‌المللی است؛ به عنوان مثال، منابع بین‌المللی تاکید میکنند که همه افراد ۶ ماه به بالا باید واکسن دریافت کنند و هر سال واکسن به‌روزرسانی میشود. نکات مهم در زمینه واکسن داخلی که باید رعایت شود:
- مجوز وزارت بهداشت ایران باید صادر شده باشد و تولیدکننده باید کیفیت مناسب را رعایت کند؛ مانند اثربخشی، ایمنی و استانداردهای GMP.
- باید پوشش سویه‌های ویروس آنفولانزا در فصل جاری را داشته باشد؛ یعنی واکسن متناسب با ویروسهای غالب منطقه ایران باشد.
- توجه به گروههای پرخطر (کودکان، سالمندان، زنان باردار، افراد دارای بیماری زمینه‌ای) که اولویت دارند.
- اطلاعات لازم درباره زمان تزریق، پوشش، میزان واکنش بعد از تزریق (عوارض خفیف محتمل) باید در بروشور واکسن بیان شده باشد.
قیمت واکسن آنفولانزا
در سال جاری، قیمت هر دُز واکسن آنفولانزا در ایران به حدود ۹۱۷ هزار تومان رسیده است؛ افزایشی تقریبا ۲.۵ برابر نسبت به سال قبل. این جهش بزرگ عمدتا به دلیل عدم تخصیص ارز دولتی و واردات واکسن با ارز آزاد صورت گرفته است.
واکسنهای تولید داخل نیز قیمت کمتری داشتند اما به هر حال برای مصرف‌کنندگان، هزینه‌ای قابل توجه محسوب می‌شوند؛ به عنوان مثال در سال‌های گذشته واکسن تولید داخل حدود ۲۱۳ هزار تومان قیمت‌گذاری شده بود. از سوی دیگر، گزارش‌ها حاکی است که در برخی مطب‌ها و کانال‌های خصوصی قیمت تا ۱.۷ تا ۱.۸ میلیون تومان هم اعلام شده که فاصله بسیار چشمگیری با نرخ مصوب دارد.
این اختلاف قیمت می‌تواند دسترسی گروههای کم‌درآمد را به این واکسن مهم محدود کند، به ویژه آن‌هایی که در گروههای پرخطر مانند سالمندان، کودکان یا بیماران مزمن هستند. با توجه به این شرایط، اگر قصد دارید واکسن بزنید، توصیه میشود پیش از اقدام به خرید، استعلام نرخ را از داروخانه‌های رسمی بگیرید و ترجیحا گروههای پرخطر را از طریق مراکز بهداشتی پیگیری کنید؛ چرا که ممکن است شرایط تزریق رایگان یا تخفیف‌دار برای آنها وجود داشته باشد.
عوارض واکسن آنفولانزا
واکسیناسیون علیه آنفولانزا یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیشگیری محسوب میشود، اما مانند هر داروی دیگری ممکن است واکنش‌هایی ایجاد شود. خوشبختانه، طبق گزارش‌های سازمان‌هایی مانند مرکز کنترل بیماری‌ها و عفونت‌ها (CDC) و سرویس سلامت ملی آمریکا (NHS)، بیشتر این عوارض خفیف، کوتاه‌مدت و موقتی هستند.
از شایع‌ترین عوارض کوتاه‌مدت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- درد، قرمزی یا تورم در محل تزریق
- سردرد
- درد عضلانی
- احساس خستگی یا کسالت.
- علائم تب خفیف یا احساس ناخوشی عمومی برای یکی دو روز.
- در واکسنهای اسپری بینی برای کودکان: آبریزش یا گرفتگی بینی، سردرد، ممکن است تهوع یا سرفه خفیف رخ دهد.
اگرچه بسیار نادر است، امکان دارد عوارض جدی‌تری نیز رخ دهد:
- احتمال بسیار کم ابتلا به سندروم گیلن‌باره (Guillain‑Barré Syndrome) پس از تزریق واکسنهای آنفولانزا گزارش شده است. مرکز CDC این خطر را کمتر از ۱ تا ۲ مورد در میلیون تزریق می‌داند.
- واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) نیز یک امکان بسیار کم است و معمولا در مراکز تزریق شرایط درمانی لازم فراهم است.
در مجموع، مزایای واکسن آنفولانزا در پیشگیری از بیماری، بستری شدن و عوارض شدید بسیار فراتر از ریسک‌های کم و موقتی آن است. با این حال، اگر به هر دلیل (مثلا ابتلای شدید اخیر یا سابقه واکنش آلرژیک) نگرانی دارید، حتما قبل از تزریق با پزشک مشورت کنید.
واکسن آنفولانزا برای کودکان
واکسیناسیون کودکان علیه آنفولانزا یکی از کلیدی‌ترین اقدامات بهداشتی در هر فصل سرد محسوب میشود؛ به این دلیل که کودکان هم نسبت به بزرگسالان بیشتر در معرض بیماری و انتقال آن به دیگران هستند و هم عوارض سخت‌تری را ممکن است تجربه کنند. در ادامه، به صورت جامع به نکات مهمی درباره واکسن آنفولانزا برای کودکان می‌پردازیم:
چرا کودکان باید واکسن آنفولانزا دریافت کنند؟
- کودکان به ویژه آن‌هایی که زیر ۵ سال هستند، یکی از بیشترین پذیرش‌ها در بیمارستان به دلیل آنفولانزا دارند.
- واکسن آنفولانزا در کودکان نشان داده که به طور معناداری خطر ابتلا به بیماری، مراجعه به پزشک، بستری شدن و حتی مرگ را کاهش می‌دهد؛ برای مثال، مطالعات CDC نشان داده‌اند که در کودکان واکسینه‌شده، خطر بستری ناشی از آنفولانزا تا حدود ۷۵ درصد کاهش پیدا میکند.
- کودکان نه تنها برای خودشان، بلکه برای دیگران نیز می‌توانند خطر انتقال بالایی داشته باشند؛ بنابراین واکسیناسیون آنها به محافظت از خانواده، سالمندان و سایر افراد آسیب‌پذیر کمک میکند.
چه سنی و چه شرایطی برای واکسیناسیون کودکان مناسب است؟
طبق راهنمایی‌های مرکز CDC آمریکا، تمام کودکان از سن ۶ ماه به بالا باید هر سال برای واکسن آنفولانزا در نظر گرفته شوند. همچنین کودکان بین ۶ ماه تا ۸ سال ممکن است در فصل جاری دو دُز واکسن نیاز داشته باشند، به ویژه اگر تاکنون واکسن نگرفته باشند یا سابقه واکسیناسیون نداشته باشند؛ دُز اول باید در دسترس که شد تزریق شود و دُز دوم حداقل چهار هفته بعد از دُز اول تزریق شود.
نوع واکسن و نحوه تزریق در کودکان
در کودکان بین سنین ۲ تا ۱۶ معمولا از اسپری بینی استفاده میشود که بدون سوزن است و کودکان آن را راحت‌تر پذیرفته‌اند. البته اگر اسپری بینی برای کودک مناسب نباشد (مثلا به دلایل پزشکی)، واکسن تزریق‌شدنی نیز در دسترس است. مقدار دُز و تکنیک تزریق بسته به سن کودک متفاوت است؛ مثلا برای کودکان خردسال ۶ تا ۳۵ ماه دُز کمتری ممکن است داده شود.
واکسن آنفولانزا در بارداری
بسیاری از زنان باردار هنگام شنیدن توصیه به تزریق واکسن آنفولانزا دچار تردید می‌شوند، اما شواهد علمی نشان می‌دهد که این واکسن نه تنها برای مادر بلکه برای جنین نیز محافظت بسیار مهمی را ایجاد میکند. سازمان‌هایی ماند CDC و NHS تاکید دارند که تمام زنان باردار در هر سه بخش بارداری می‌توانند واکسن آنفولانزا را دریافت کنند؛ چرا که در این دوران بدن به دلیل تغییرات هورمونی و سیستم ایمنی، حساس‌تر به عفونت‌ها و عوارض آنها است.
چرا واکسن آنفولانزا در بارداری ضروری است؟
- بارداری موجب تغییراتی در سیستم ایمنی، قلبی – عروقی و تنفسی میشود که ممکن است ریسک ابتلا به عوارض جدی آنفولانزا را افزایش دهد.
- تزریق واکسن در دوران بارداری، علاوه بر محافظت مادر، با عبور آنتی‌بادی‌ها از جفت، حفاظت نوزاد را نیز – برای چند ماه پس از تولد – فراهم میکند.
- مطالعات نشان داده‌اند که زنان باردار واکسینه شده تا نزدیک ۴۰ درصد، کمتر در معرض بستری شدن به خاطر آنفولانزا قرار دارند.
برای خانم‌های باردار اغلب واکسن تزریقی توصیه میشود و اسپری بینی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. این واکسن در هر مرحله بارداری قابل تزریق است؛ با این حال، اولویت دارد که قبل از شروع فصل فعالیت ویروس آنفولانزا انجام شود.
بهترین زمان تزریق برای بارداران معمولا پاییز یا اوایل زمستان است. اگر تزریق در این بازه انجام نشد، تا زمانی که ویروس فعال است، انجام آن همچنان توصیه میشود.
همچنین حتی اگر قبلا در سال‌های گذشته واکسن دریافت شده باشد، هر بارداری نیازمند واکسیناسیون جدید است؛ به این دلیل که سویه‌های ویروس هر سال تغییر میکنند. بنابراین، از آنجا که بارداری ممکن است ریسک عوارض آنفولانزا را افزایش دهد، واکسن آنفولانزا برای مادر نه تنها یک اقدام پیشگیرانه هوشمندانه، بلکه یک مسئولیت مهم برای تضمین سلامت نوزاد در آینده به شمار می‌رود. با توجه به مدارک علمی گسترده، دریافت واکسن در هر مرحله بارداری ایمن است و اثر محافظتی قابل توجهی برای مادر و فرزند به همراه دارد.
واکسن آنفولانزا برای چه کسانی مضر است؟
اکثر افراد امکان دریافت واکسن واکسن آنفولانزا را دارند. با این حال، طبق راهنمایی‌های موجود در منابع معتبر* چند گروه وجود دارند که تزریق واکسن برای آنها یا باید به تاخیر بیفتد یا تحت نظر دقیق انجام شود.
- کودکان زیر ۶ ماه در حال حاضر برای تزریق واکسن مجاز نیستند.
- افرادی که سابقه واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) به یک دُز سابقه‌دار واکسن آنفولانزا یا به یکی از اجزای واکسن دارند، نباید همان نوع واکسن یا اجزای مشابه را مجددا تزریق کنند.
- در مواردی که فرد دچار بیماری حاد متوسط تا شدید با یا بدون تب است، تزریق واکسن باید تا بهبودی عقب بیفتد.
- برای برخی انواع واکسن، مثلا اسپری بینی (LAIV)، گروه‌هایی هستند که به خاطر شرایط خاص، آن نوع واکسن را دریافت نکنند؛ مثلا کودکان زیر ۲ سال، بزرگسالان بالای ۵۰ سال یا افراد با سیستم ایمنی ضعیف.
بنابراین، اگر در یکی از گروههای یادشده قرار دارید یا سابقه خاصی از واکنش‌های آلرژیک دارید، بسیار مهم است ابتدا با پزشک یا کارشناس بهداشت مشورت کنید تا نوع مناسب واکسن و زمان تزریق تعیین شود.
جای تزریق واکسن آنفولانزا
در تزریق واکسن آنفولانزا، انتخاب محل مناسب و روش صحیح تزریق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا اطمینان حاصل شود که واکسن به بهترین نحو اثر کرده و عوارض محلی آن کاهش پیدا کند. بر اساس اطلاعات موجود در منابع:
- برای بزرگسالان و کودکان بزرگ‌تر، عضله دلتوئید (deltoid) در قسمت بالای بازو بهترین محل تزریق است.
- برای نوزادان و کودکان خردسال، بخش قدامی‑جانبی (anterolateral) ران ترجیح داده میشود.
در تزریق باید از سوزن مناسب با توجه به سن، وزن و توده عضلانی استفاده شود تا اطمینان حاصل شود که واکسن در داخل عضله قرار می‌گیرد، نه به صورت زیرپوستی یا درفت شده در چربی. با رعایت این نکات، تزریق واکسن آنفولانزا با ایمنی و اثربخشی بالاتر انجام میشود و احتمال بروز درد موضعی، تورم یا سایر مشکلات کاهش می‌یابد. اگر چه محل بازو متداول‌ترین است، در شرایط خاص (مثلا عضله بازو ضعیف باشد یا کودک خیلی کوچک باشد) امکان استفاده از ران وجود دارد.
بهترین زمان تزریق واکسن آنفولانزا
موفقیت واکسن فصلی آنفولانزا تا حد زیادی به زمان‌بندی تزریق وابسته است؛ انتخاب بازه مناسب زمانی موجب میشود شما در اوج فصل بیماری به محافظت برسید. طبق توصیه‌های مرکز CDC، بهترین زمان برای دریافت واکسن آنفولانزا برای اکثر افراد سپتامبر و اکتبر (شهریور-مهر) است و پیشنهاد میشود تا پایان ماه اکتبر (اواسط آبان) تزریق انجام شده باشد.
در دیگر منابع نیز آمده که در کشورهای مانند بریتانیا، واکسیناسیون معمولا از اواسط پاییز (مثلا اوایل اکتبر یا حتی سپتامبر برای زنان باردار) آغاز میشود و توصیه میشود پیش از گسترش ویروس به طور گسترده در جامعه واکسینه شوید.
دلیل این بازه زمانی به چند نکته مهم مربوط میشود:
- پس از تزریق واکسن، بدن برای تولید سطح کافی از آنتی‌بادی‌ها نیاز دارد تا حدود دو هفته زمان بگذرد تا ظرفیت محافظتی کامل ایجاد شود.
- اگر واکسن خیلی زود زده شود (مثلا تابستان خیلی زود)، ممکن است در اواخر فصل، اثر محافظتی مقداری کاهش پیدا کند.
- اگر تزریق دیر شود یا پس از شروع موج ویروس انجام شود، باز هم مفید است؛ یعنی اگر فرصت تزریق تا سپتامبر یا اکتبر نبود، همچنان تزریق در هر زمانی که ویروس فعال است توصیه میشود.
در نتیجه، برای استفاده بهینه از واکسن آنفولانزا، توصیه میشود که هر سال در همان بازه زمانی اوایل فصل آنفولانزا اقدام به تزریق شود، تا هم زمانِ کافی برای ایجاد ایمنی وجود داشته باشد و هم محافظت شما تا زمان اوج شیوع ویروس باقی بماند.
مراقبت‌های بعد از تزریق واکسن آنفولانزا
بعد از تزریق واکسن آنفولانزا، رعایت چند نکته ساده اما موثر می‌تواند به افزایش اثرگذاری واکسن و کاهش احتمال بروز عوارض کمک کند.
- در ساعات و روزهای پس از تزریق، ممکن است فرد درد یا حساسیت محل تزریق داشته باشد؛ حرکت آرام بازوی تزریق‌شده، استفاده از کمپرس سرد و در صورت لزوم مصرف مسکن بدون نسخه (پس از مشورت با پزشک) می‌تواند به کاهش ناراحتی کمک کند.
- اگر تب خفیف، سردرد یا درد عضلانی خفیف ایجاد شود، این موارد معمولا واکنش‌های موقتی و طبیعی بدن به واکسن هستند و معمولا طی ۱ تا ۲ روز برطرف می‌شوند.
- بهتر است طی این دوره مراقبت شود: مایعات کافی بنوشید، استراحت مناسب داشته باشید و از تماس با افراد بیمار یا محیط‌های پرخطر که احتمال انتقال ویروس در آنها بالاتر است، اجتناب کنید چون هنوز مصونیت کامل ایجاد نشده است.
- در صورتی که واکنش‌های شدید مانند خارش شدید، تورم گسترده، تنگی نفس یا علائم غیرمعمول بعد از تزریق مشاهده شد، فورا به پزشک یا مرکز واکسیناسیون اطلاع دهید. هرچند این نوع واکنش‌ها بسیار نادر هستند، ولی اهمیت دارند.
رعایت این مراقبت‌ها پس از تزریق واکسن آنفولانزا باعث میشود تا شما بهتر و با اطمینان بیشتری از این اقدام پیشگیرانه بهره‌مند شوید.
آیا حمام بعد از واکسن آنفولانزا ضرر دارد؟
به طور کلی پس از تزریق واکسن آنفولانزا نیازی به اجتناب از دوش گرفتن یا حمام نیست و این عمل مانعی را برای اثربخشی واکسن ایجاد نمی‌کند. تحقیقات نشان داده‌اند که انجام بهداشت معمول مانند حمام، هیچ تاثیر منفی قابل توجهی بر میزان پاسخ ایمنی یا بروز عوارض جانبی ندارد.
با این حال، از آنجا که ممکن است محل تزریق چند ساعت یا یک روز کمی حساس یا دردناک باشد، بهتر است هنگام دوش گرفتن فشار مستقیم آب، مالش شدید یا استفاده از آب خیلی داغ روی محل تزریق را به حداقل برسانید تا ناراحتی موضعی کاهش پیدا کند.
منبع: CDC – historyofvaccines – nhs
