اگر روزی دردی مبهم در انتهای فک‌تان احساس کردید، طوری که حتی با مسواک زدن یا غذا خوردن هم بدتر میشود، احتمالا دندان عقلی در حال اعلام حضور است؛ همان مهمان ناخوانده‌ای که دیر می‌رسد اما همیشه دردسر به پا می‌کند. دندان عقل، آخرین دندان از ردیف آسیاهاست که معمولا بین ۱۷ تا ۲۵ سالگی شروع به رویش می‌کند؛ درست زمانی که انسان وارد دنیای بزرگسالی میشود و شاید به همین دلیل نام «عقل» را بر آن گذاشته‌اند. اما در دنیای امروز، که فک انسان‌ها کوچک‌تر از گذشته شده، بسیاری از این دندان‌ها جایی برای رویش ندارند و همین موضوع به ظاهر ساده، آغاز ماجراهای دردناک و گاه خطرناک است. در این مقاله قرار نیست فقط درباره کشیدن دندان عقل حرف بزنیم، بلکه می‌خواهیم بدانیم چرا بعضی از دندان‌های عقل، بی‌صدا می‌مانند و بعضی دیگر به سوهان روح تبدیل می‌شوند. همچنین به این موضوعات هم می‌پردازیم که چه زمانی باید به دندانپزشک مراجعه کنیم و چه درمان‌هایی می‌توانند ما را از شر درد، التهاب یا حتی عفونت‌های عمیق خلاص کنند.
سن رویش دندان عقل
دندان عقل، که در زبان انگلیسی با نام wisdom teeth شناخته میشود، معمولا آخرین دندان دائمی است که در دهان رشد می‌کند. طبق منابع معتبر، این دندان‌ها عموما در دورهای بین ۱۷ تا ۲۵ سالگی شروع به رویش می‌کنند. ولی این بازه سنی به معنای الزام برای همه نیست؛ چرا که برخی افراد ممکن است دندان عقل‌شان زودتر ظاهر شود یا دیرتر از این بازه. همچنین در بسیاری از افراد، این دندان‌ها هرگز به طور کامل رشد نمی‌کنند یا اصلا رشد نمی‌کنند؛ در حقیقت در حدود ۸ نفر از هر ۱۰ نفر، دست‌کم یکی از دندان‌های عقل به طور کامل دیده نمی‌شود.
دلیل این که اکثر دندان‌های عقل دیرتر می‌آیند، این است که آن‌ها «سومین مولار» یا سومین دندان آسیاب بزرگ هستند و بعد از سایر دندان‌های دائمی جای خود را پیدا می‌کنند. وقتی دندان عقل در این بازه سنی ظاهر میشود، ممکن است به صورت کامل از لثه خارج شود یا در لثه یا استخوان فک گیر کند. اگر دندان عقل به درستی رشد کند و در راستای طبیعی دندان‌ها باشد، ممکن است بدون مشکل باقی بماند؛ اما اغلب به دلیل کمبود فضا در فک، زاویه نامناسب یا گیر کردن در لثه، مشکلاتی را ایجاد می‌کند.
بازه سنی ۱۷ تا ۲۵ سالگی به شدت اهمیت دارد؛ از این بابت که در این سنین، استخوان فک هنوز به اندازه‌ای انعطاف‌پذیری دارد که استخراج دندان عقل (اگر لازم باشد) معمول‌تر باشد و عوارض کمتر باشد. وقتی سن بالاتر می‌رود، ریشه‌ها پیچیده‌تر می‌شوند و تراکم استخوان ممکن است بیشتر باشد. بنابراین، برداشت دندان عقل می‌تواند مشکلات بیشتری را ایجاد کند.
علائم مشکلات دندان عقل
همان‌طور که گفته شد، وقتی دندان عقل به طور طبیعی و همراستا با سایر دندان‌ها رشد نکند یا بخشی از آن در لثه یا استخوان فک گرفتار شود، به تدریج علائم هشداردهنده‌ای ظاهر می‌شوند که گاهی خفیف و گاهی بسیار دردناک محسوب می‌شوند. در ادامه، این علائم به زبان ساده و قابل درک ارائه شده است:
یکی از شایع‌ترین علائم، درد یا حساسیت فک و صورت به شمار می‌رود. این درد ممکن است وقتی شما می‌جوید، دهان را باز و بسته می‌کنید یا فشار به دندان وارد میشود تشدید شود. گاهی این درد به گونه، گوش یا حتی سر منتشر میشود.
در کنار درد، لثه‌ها ممکن است قرمز، متورم یا حساس شوند. ممکن است هنگام مسواک زدن یا حتی به طور خودبه‌خودی خونریزی لثه رخ دهد. همچنین، وقتی بخشی از دندان عقل از لثه بیرون آمده اما بخشی پوشیده مانده باشد، ممکن است فضای کوچکی بین تاج دندان و بافت لثه ایجاد شود که ذرات غذا و باکتری‌ها در آن به دام بیفتند. این وضعیت ممکن است منجر به تشکیل چرک، بوی بد دهان یا مزه ناخوشایند شود. در موارد جدی‌تر، بخشی از صورت یا فک ممکن است متورم شود و درد در گلو یا هنگام باز کردن دهان بیشتر شود. در سناریوی وخیم‌تر حتی ممکن است شما نتوانید کاملا دهان را باز کنید.
نوعی التهاب مخصوص به نام پریکورونیتیس (pericoronitis) هم یکی از علائم نسبتا شایع در دندان عقل نیمه‌نهفته است. در این وضعیت لثه‌ای که بخشی از دندان را پوشانده دچار التهاب میشود و علائمی مثل تب خفیف، درد شدید، چرک، تورم و لخته چرکی در اطراف دندان ممکن است دیده شود.
علاوه بر موارد گفته شده، برخی از علائم عمومی‌تر نیز ممکن است همراه باشد:
- بوی بد دهان یا مزه بد در دهان ناشی از تجمع باکتری‌ها و چرک در محل دندان عقل آسیب‌دیده.
- دشواری در باز کردن کامل دهان (که گاهی به «لاک‌جا» یا تریسموس گفته میشود).
- تورم غدد لنفاوی در گردن یا فک پایین در مواردی که عفونت گسترده‌تر باشد.
- تب یا احساس بیماری عمومی اگر عفونت به شدت پیشرفته باشد.
گاهی ممکن است دندان عقل مشکل‌ساز باشد اما هیچ علائمی نشان ندهد؛ یعنی ممکن است بیماری نرم و تدریجی در حال پیشرفت باشد قبل از این که علائم آشکار شوند. با شناخت این علائم، هر گاه احساس کردید درد مداوم در قسمت انتهایی فک دارید یا متوجه تورم، بوی بد یا مشکل باز کردن دهان شدید، بهتر است سریع‌تر به دندانپزشک مراجعه کنید تا علت دقیق تشخیص داده شود و در صورت نیاز، درمان مناسب آغاز شود.
درمان‌ها؛ کشیدن و جراحی
وقتی دندان عقل دردسرساز میشود، تقریبا اکثر دندان‌پزشکان و جراحان فک و صورت به این نتیجه می‌رسند که بهترین راه درمان، خارج کردن آن است. در واقع «استخراج دندان عقل» یکی از رایج‌ترین عمل‌های جراحی دهان محسوب میشود.
به طور کلی، اگر دندان عقل باعث درد، عفونت، پوسیدگی، آسیب به دندان‌های مجاور یا مشکلات لثه شود، بهترین گزینه اغلب کشیدن آن است. همچنین، اگر دندان عقل موقعیتی ناسالم دارد یا بافت اطراف آن در معرض عفونت قرار دارد، یا حتی اگر تصویربرداری نشان دهد که در آینده قرار است این دندان مشکلاتی را ایجاد کند، متخصص معمولا توصیه به حذف آن می‌کند.
چگونه دندان عقل را می‌کشند؟
روند کلی و مراحلی که در بیشتر موارد انجام میشود به این صورت است:
- در جلسه مشاوره، دندانپزشک یا جراح فک، با گرفتن رادیوگرافی (مانند رادیوگرافی پانورامیک) موقعیت دندان عقل، نزدیکی ریشه آن به عصب‌ها، زاویه رشد و وضعیت استخوان اطراف آن را بررسی می‌کند.
- انتخاب نوع بی‌حسی یا آرام‌بخش با توجه به شدت وضعیت، تعداد دندان‌ها و ترجیح بیمار.
- برش در لثه در صورت نیاز، برداشتن مقداری از استخوان در صورت مسدود بودن راه، شل کردن دندان و برداشتن آن. اگر دندان پیچیده باشد، ممکن است دندان به قطعات مختلف تقسیم شود و هر بخش جداگانه خارج شود.
- پاک‌سازی محل باقی‌مانده جهت جلوگیری از عفونت، گذاشتن بخیه و قرار دادن پانسمان یا گاز برای کنترل خونریزی.
به طور کلی، عمل کشیدن دندان عقل معمولا کمتر از یک ساعت وقت می‌گیرد؛ مگر این که موقعیت دندان در وضعیت پیچیده‌ای قرار داشته باشد.
معمولا اگر دندان عقل کاملا زیر لثه یا داخل استخوان باشد (مثلا کاملا نهفته که به این حالت Impacted wisdom teeth گفته میشود) یا ریشه‌های آن به عصب نزدیک باشد، جراح ممکن است فرایندهای پیشرفته‌تری را روی فک بیمار انجام دهد.
در برخی موارد خاص از روشی به نام کورونکتومی (Coronectomy) استفاده میشود: در این روش، تاج دندان (قسمتی که دیده میشود) برداشته میشود اما ریشه‌ها در محل خود باقی می‌مانند تا ریسک آسیب به عصب کاهش پیدا کند. این روش زمانی به کار می‌رود که ریشه دندان بسیار نزدیک به عصب باشد و کشیدن کامل ممکن است باعث آسیب عصبی شود. با این حال، شرط استفاده از کورونِکتومی این است که دندان یا ریشه آن عفونت نداشته باشد؛ اگر ریشه پوسیده یا آسیب‌دیده باشد، باقی گذاشتن آن می‌تواند مشکلات بیشتری را ایجاد کند.
مزایا، معایب و مراقبت‌های بعد از کشیدن دندان عقل
از مزایای کشیدن دندان عقل میتوان کاهش درد، از بین رفتن منبع عفونت، جلوگیری از آسیب به دندان‌های مجاور و بهبود وضعیت لثه نام برد. اما این عمل ممکن است با عوارض کوتاه‌مدت همراه باشد، مانند تورم، درد، خونریزی، احتمال «حفره خشک» (Dry Socket) یا عفونت محل و در موارد نادر آسیب به اعصاب. حفره خشک زمانی رخ می‌دهد که لخته خون پس از کشیدن دندان تشکیل نشود یا از بین برود و استخوان و اعصاب زیرین دندان در معرض هوا و غذا قرار گیرند، که باعث درد شدید و تاخیر در بهبود میشود.
معمولا ۳ تا ۵ روز زمان می‌برد تا فرد بتواند به فعالیت‌های روزمره بازگردد، ولی ترمیم کامل ممکن است تا دو هفته طول بکشد. در این مدت توصیه میشود که:
- استراحت کافی انجام شود و فعالیت‌های سنگین پرهیز شود.
- استفاده از کمپرس سرد برای کاهش تورم در روزهای اول مفید است.
- در ۲۴ ساعت اولیه، از شستن شدید دهان، تف کردن قوی، نوشیدن با نی یا کشیدن سیگار پرهیز شود چون ممکن است لخته خون محل کشیدن را جا‌به‌جا کند و باعث درد زیاد یا بروز عارضه «حفره خشک» شود.
- پس از ۲۴ ساعت، شستوشوی ملایم با محلول آب ولرم و نمک توصیه میشود.
- غذاهای نرم و خنک مصرف شود و غذاهای سخت، داغ یا ترد تا زمان بهبودی کامل پرهیز شود.
- در صورت افزایش درد، تورم شدید، تب، خونریزی غیرطبیعی یا علائمی که پس از چند روز بهتر نشده‌اند، مراجعه مجدد به پزشک ضروری است.
آیا حتما باید دندان عقل را کشید؟
خیلی از افراد وقتی دندانپزشک حرف از کشیدن دندان عقل می‌زند، ناخودآگاه فکر می‌کنند «پس حتما مشکل دارد و باید برداشته شود». اما واقعیت این است که نه همیشه و نه برای همه، کشیدن دندان عقل ضروری نیست. بسیاری از منابع معتبر تاکید می‌کنند که تصمیم کشیدن باید بر اساس شرایط خاص هر فرد گرفته شود.
شرایطی که کشیدن الزامی است
اول باید بدانیم که در چه موقعیت‌هایی دندان‌پزشکان یا جراحان به کشیدن توصیه می‌کنند:
- وقتی دندان عقل عامل درد، عفونت یا التهاب مکرر باشد، نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
- اگر دندان عقل کاملا یا جزئی در لثه یا استخوان فک گرفتار باشد (impacted)، چون پاک‌سازی اطراف آن دشوار است و احتمال پوسیدگی، بیماری لثه یا تجمع باکتری بالا می‌رود، اغلب پیشنهاد به برداشت میشود.
- در صورتی که دندان عقل فشار به دندان‌های مجاور بیاورد، باعث جابجایی یا آسیب آن‌ها شود، یا اگر کیست یا ضایعه‌ای در اطراف آن تشکیل شود، کشیدن اغلب انتخاب منطقی است.
- وقتی بافت لثه اطراف دندان عقل دچار عفونت مداوم یا التهاب میشود که به درمان ساده پاسخ نمی‌دهد، خارج کردن دندان ممکن است برای حفظ سلامت کلی دهان ضروری باشد.
برخی مواقع، حتی اگر در حال حاضر مشکلی وجود نداشته باشد، ممکن است دندانپزشک توصیه به کشیدن پیشگیرانه بدهد تا از مشکلات آینده جلوگیری کند، مخصوصا اگر در تصویربرداری دیده شود که احتمال بروز مشکلات وجود دارد.
وقتی که میتوان دندان عقل را نگه داشت
در مقابل، شرایطی هم وجود دارد که کشیدن ضروری نیست و میتوان دندان عقل را تحت نظر نگه داشت:
- اگر دندان عقل به طور کامل و به صورت همراستا با دیگر دندان‌ها رشد کرده، فضای کافی داشته باشد و در عملکرد دهان مزاحمتی ایجاد نکند، ممکن است نیازی به حذف آن نباشد.
- اگر فرد هیچ علامت یا مشکلی مانند درد، التهاب یا بدبویی دهان ندارد و وضعیت دندان عقل در بررسی‌های دورهای سالم به نظر می‌رسد، گاهی گزینه رایج «نظارت و مراقبت» به جای جراحی انتخاب میشود.
- در مواردی که ریسک جراحی بالاست (مثلا سن بالا، ضعف سیستم ایمنی، نزدیکی ریشه‌ها به عصب‌ها) و خطرات احتمالی کشیدن بیشتر به نظر برسد، دندانپزشک ممکن است ترجیح دهد به جای اقدام تهاجمی، وضعیت را با نظارت و درمان محافظه‌کارانه مدیریت کند.
- همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، روش‌هایی مثل کورونکتومی (Coronectomy) هم وجود دارد که در صورتی که ریشه دندان به عصب نزدیک باشد، فقط تاج دندان برداشته میشود و ریشه سالم باقی می‌ماند تا ریسک آسیب عصبی کاهش یابد، ولی این روش فقط در موارد خاص قابل اجراست.
پدیده‌ای به اسم دندان عقل؛ پیشگیری یا درمان؟
دندان عقل، این مهمان دیرهنگام دهان، سال‌هاست که ذهن بسیاری از افراد را درگیر کرده است. برخی از ما هرگز درد و ناراحتی از آن را تجربه نمی‌کنیم، در حالی که برای عده‌ای دیگر، رویش این دندان‌ها به کابوسی دردناک تبدیل میشود. واقعیت این است که دندان عقل نه خوب است و نه بد؛ بلکه همه چیز به وضعیت دهان، فک و حتی ژنتیک هر فرد بستگی دارد. آنچه اهمیت دارد، شناخت به موقع تغییرات و مراجعه منظم به دندانپزشک است تا از بروز مشکلات پیچیده جلوگیری شود.
پیشرفت‌های علم دندان‌پزشکی امروزه باعث شده که حتی اگر کشیدن یا جراحی دندان عقل لازم باشد، این کار در شرایط کاملا ایمن، بدون درد جدی و با دوران نقاهت بسیار کوتاه انجام شود. با این حال، تصمیم به کشیدن دندان عقل نباید بر اساس تجربه دیگران یا ترس از مشکلات احتمالی باشد. بسیاری از افراد دندان‌های عقل سالم و بی‌دردسری دارند که تا پایان عمر در جای خود باقی می‌مانند. از سوی دیگر، در برخی افراد، کوچک بودن فک یا زاویه‌ی نامناسب رشد می‌تواند باعث فشرده شدن سایر دندان‌ها، درد مزمن فک، یا حتی عفونت شود؛ در چنین شرایطی، کشیدن دندان عقل بهترین انتخاب است.
از دیدگاه علمی، مهمترین اصل در برخورد با دندان عقل «پیشگیری و پیگیری» محسوب میشود. به عبارت دیگر، حتی اگر دندان عقل شما مشکلی ایجاد نکرده، لازم است در دوره‌های منظم (معمولا هر شش ماه تا یک سال) توسط دندانپزشک معاینه شوید و در صورت نیاز، از رادیوگرافی برای بررسی وضعیت نهفته یا نیمه‌نهفته بودن آن استفاده کنید. در صورت بی‌توجهی، همین دندان کوچک می‌تواند منبعی برای درد، التهاب لثه، بوی بد دهان، یا حتی آسیب به استخوان فک شود.
با تمام این تفاسیر، دندان عقل معمولا یادآور این نکته است که بدن ما حتی در بزرگسالی نیز می‌تواند دستخوش تغییر باشد. رسیدگی به سلامت دهان و دندان، تنها به لبخند زیبا ختم نمی‌شود؛ بلکه به طور کاملا مستقیم بر کیفیت زندگی، تغذیه و حتی سلامت عمومی بدن تاثیر دارد. بنابراین، مراقبت از دندان عقل را نه به عنوان دردسر، بلکه بخشی از آگاهی و احترام به بدن خود ببینید.
منابع: clevelandclinic – webmd
