تجربه توهم یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های ذهن انسان است که در بسیاری از موارد با کج‌فهمی‌های زیادی هم همراه است. این پدیده نه لزوماً نشانه «جنون»، بلکه پنجره‌ای به سوی عملکرد شگفت‌انگیز و گاهی آسیب‌پذیر مغز ماست. در این مقاله درباره چیستی توهم، علت‌های به وجود آمدن آن و راه‌های برخورد با این پدیده بیشتر خواهیم خواند.
توهم چیست؟
برای درک توهم، ابتدا باید تعریف دقیق آن و تفاوتش با مفهومی نزدیک به نام هذیان را بدانیم. این دو واژه اغلب به جای یکدیگر استفاده میشوند، اما در دنیای روانپزشکی، دو تجربه کاملاً متفاوت را توصیف می‌کنند.
به زبان ساده، توهم یک تجربه حسی است که در غیاب یک محرک خارجی واقعی رخ می‌دهد. فرد چیزی را میبیند، میشنود، لمس میکند، می‌بوید یا می‌چشد که وجود خارجی ندارد، اما برای او کاملاً واقعی به نظر می‌رسد. میتوان آن را به یک رؤیا تشبیه کرد که در بیداری اتفاق می‌افتد. این تجربه ذهنی میتواند هر یک از حواس پنج‌گانه را درگیر کند و شدت آن از یک صدای مبهم تا دیدن یک صحنه کامل و پیچیده متغیر است. درک این پدیده به ما کمک میکند تا با افرادی که آن را تجربه می‌کنند، همدلی بیشتری داشته باشیم.
«توهمات ممکن است زمانی به وجود آیند که پیش‌بینی‌های قبلی [مغز] تأثیر بیش از حدی بر استنتاج‌های ادراکی بگذارند و در نتیجه، ادراکاتی را بدون وجود هیچ‌گونه محرک متناظری ایجاد کنند.»
“Hallucinations might arise when prior predictions exert an inordinate influence over perceptual inferences, creating percepts with no corresponding stimuli at all.”
به نقل از نشریه PMC
انواع توهم
توهم میتواند هر یک از حواس پنج‌گانه ما را تحت تأثیر قرار دهد. شناخت انواع آن به ما کمک میکند تا ماهیت این تجربیات را بهتر درک کنیم و به دنبال علل احتمالی آن‌ها بگردیم. هر نوع این نشانه‌ها میتواند سرنخ‌هایی از وضعیت پزشکی یا روانپزشکی زمینه‌ای ارائه دهد.
توهم شنیداری؛ صداهایی از دنیای درون
توهم شنیداری شایع‌ترین نوع این اختلال است، بهویژه در اختلالاتی مانند اسکیزوفرنی. این تجربیات میتوانند از صداهای ساده مانند وزوز یا کلیک شروع شوند و به شنیدن موسیقی یا صداهای پیچیده‌تر مانند صحبت کردن افراد برسند. این صداها ممکن است یک یا چند نفر باشند و محتوای کلامشان میتواند دوستانه، خنثی، منتقد یا حتی تهدیدآمیز باشد.
علت‌های توهم شنیداری بسیار متنوع است اما ارتباط قوی آن با اختلالات روانپریشی باعث شده تا به عنوان یک نشانه کلیدی در تشخیص این بیماری‌ها در نظر گرفته شود.
توهم دیداری؛ تصاویری فراتر از چشم‌ها
توهم دیداری شامل دیدن چیزهایی است که واقعاً وجود ندارند. این تصاویر میتوانند از جرقه‌های نور، الگوهای هندسی یا لکه‌های رنگی (توهمات ساده) تا تصاویر کاملاً شکل‌یافته از افراد، حیوانات یا اشیاء (توهمات پیچیده) متغیر باشند. این سؤال که توهم دیداری نشانه چیست، پاسخ‌های متعددی دارد. اگرچه این نوع در اسکیزوفرنی نیز دیده می‌شود، اما بیشتر با شرایط پزشکی و نورولوژیک مانند دلیریوم، زوال عقل (بهویژه دمانس با اجسام لویی)، بیماری پارکینسون، تومورهای مغزی و مصرف یا ترک مواد مخدر مرتبط است.
سندروم شارل بونه؛ وقتی مغز جای خالی را پر میکند
یک مثال جالب و غیرروانپزشکی از توهم دیداری، سندروم شارل بونه است. این سندروم در افرادی رخ می‌دهد که بخش قابل توجهی از بینایی خود را به دلیل بیماری‌هایی مانند دژنراسیون ماکولا یا آب مروارید از دست داده‌اند. در این حالت، مغز که دیگر ورودی بصری کافی از چشم‌ها دریافت نمی‌کند، شروع به «پر کردن جاهای خالی» با تصاویر ذخیره‌شده یا ساختگی میکند. این افراد ممکن است تصاویر واضحی از چهره‌ها، الگوهای رنگارنگ یا صحنه‌های کامل ببینند، در حالی که کاملاً آگاه هستند که این تصاویر واقعی نیستند. این پدیده به خوبی نشان می‌دهد که توهم همیشه نشانه یک بیماری روانی نیست.
توهم لمسی
فرد احساساتی را روی پوست یا درون بدن خود تجربه میکند که منشأ خارجی ندارند. شایع‌ترین مثال آن حس خزیدن حشرات روی پوست است که اغلب با ترک الکل (دلیریوم ترمنس) یا مصرف مواد محرک مرتبط است.
توهم بویایی
فرد بوهایی را حس میکند که دیگران متوجه آن نمی‌شوند. این بوها اغلب ناخوشایند هستند (مانند بوی سوختگی یا فساد) و گاهی میتوانند نشانه‌ای از تشنج لوب تمپورال یا تومور مغزی باشند.
توهم چشایی
این نوع توهم که نادر است، شامل احساس طعم‌های عجیب (معمولاً ناخوشایند مانند طعم فلز) در دهان بدون وجود منبع واقعی است.
علت‌های پزشکی و روانپزشکی توهم
توهم یک علامت است، نه یک بیماری. این علامت میتواند در نتیجه طیف گسترده‌ای از شرایط پزشکی، نورولوژیک و روانپزشکی بروز کند. درک این نکته حیاتی است که توهم یک زنگ خطر است که نشان می‌دهد مغز تحت فشار قرار دارد و نیاز به بررسی دقیق پزشکی دارد. علل بروز توهم را میتوان به چند دسته اصلی تقسیم کرد.
ریشه‌های روانشناختی
شایع‌ترین تصویری که از توهم در ذهن عموم وجود دارد، ارتباط آن با بیماری‌های روانی است. در واقع، توهم یکی از علائم کلیدی در اختلالات روانپریشی (سایکوتیک) است. بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی، اختلال اسکیزوافکتیو، اختلال دوقطبی (در دوره‌های مانیا یا افسردگی شدید) و افسردگی شدید همراه با علائم روانپریشی میتوانند باعث بروز توهم، بهویژه از نوع شنیداری، شوند.
اختلال در سیم‌کشی مغز؛ دلایل نورولوژیک
بسیاری از بیماری‌هایی که مستقیماً بر ساختار یا عملکرد مغز تأثیر می‌گذارند، میتوانند منجر به توهم شوند. این علل نورولوژیک اغلب با توهم دیداری همراه هستند. برخی از این بیماری‌ها عبارتند از:
- بیماری پارکینسون: حدود نیمی از بیماران پارکینسون در مراحل پیشرفته بیماری، توهم دیداری را تجربه می‌کنند.
- زوال عقل (دمانس): انواع مختلف دمانس، بهویژه دمانس با اجسام لویی و بیماری آلزایمر، میتوانند باعث تغییراتی در مغز شوند که به توهم منجر می‌شود.
- تومورهای مغزی و سکته: بسته به محل درگیری در مغز، این ضایعات میتوانند انواع مختلف توهم را ایجاد کنند.
- صرع: برخی از انواع تشنج، بهویژه آن‌هایی که از لوب تمپورال یا پس‌سری منشأ می‌گیرند، میتوانند با توهم دیداری، بویایی یا شنیداری همراه باشند.
- میگرن: حدود یک‌سوم افراد مبتلا به میگرن، پدیده‌ای به نام «آئورا» را تجربه می‌کنند که نوعی توهم دیداری موقت است و به صورت دیدن نورهای رنگی یا الگوهای زیگزاگی ظاهر می‌شود.
عوامل محیطی و سبک زندگی
گاهی توهم نتیجه شرایط موقتی یا عوامل بیرونی است. درک این عوامل مهم است زیرا اغلب با برطرف کردن علت، نشانه‌ها نیز از بین می‌روند.
- مواد مخدر: مصرف مواد روان‌گردان (مانند LSD و قارچ‌های جادویی)، مواد محرک (مانند کوکائین و آمفتامین‌ها) و همچنین ترک ناگهانی الکل یا داروهای آرام‌بخش میتواند باعث بروز توهم شدید شود.
- استرس و اختلالات خواب: استرس شدید و طولانی‌مدت و همچنین کمبود خواب میتوانند سیستم عصبی را در حالت آماده‌باش دائمی قرار دهند. این وضعیت پردازش حسی را مختل کرده و فرد را مستعد این تجربه میکند. این نوع توهم که معمولاً موقتی است، پاسخی به این سؤال است که توهم گذرا چیست. همچنین، توهم در هنگام به خواب رفتن (هیپناگوژیک) یا بیدار شدن (هیپنوپومپیک) پدیده‌ای نسبتاً شایع و بی‌خطر است.
«تحریف‌های ادراکی، اضطراب، تحریک‌پذیری، مسخ شخصیت و عدم درک زمان، طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از بیخوابی آغاز میشوند و به دنبال آن، توهمات پیچیده و تفکر آشفته پس از ۴۸ تا ۹۰ ساعت و هذیان‌ها پس از ۷۲ ساعت ظاهر می‌گردند.»
“Perceptual distortions, anxiety, irritability, depersonalization, and temporal disorientation started within 24–48 h of sleep loss, followed by complex hallucinations and disordered thinking after 48–90 h, and delusions after 72 h.”
به نقل از Frontiers in Psychiatry
- سایر علل پزشکی: تب بسیار بالا، عفونت‌ها (بهویژه عفونت ادراری در سالمندان که منجر به دلیریوم می‌شود)، از دست دادن آب بدن و عوارض جانبی برخی داروها نیز میتوانند باعث بروز توهم گذرا شوند.
ارزیابی اولیه و زمان مراجعه
تجربه این اختلال میتواند ترسناک و گیج‌کننده باشد. مهمترین قدم، تشخیص صحیح علت زمینه‌ای آن است. نادیده گرفتن این علامت میتواند منجر به تأخیر در درمان یک بیماری جدی شود.
خط قرمزها؛ چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
پاسخ کوتاه و قاطع به سؤال چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم این است: در اسرع وقت. هرگونه تجربه جدید توهم، بهویژه اگر تکرارشونده، آزاردهنده یا همراه با تغییرات دیگر در رفتار، خلق‌وخو یا تفکر باشد، نیازمند مراجعه فوری به پزشک عمومی است. درمان زودهنگام، کلید دستیابی به نتایج بهتر است، چه علت توهم یک بیماری روانپزشکی باشد و چه یک مشکل پزشکی دیگر.
نقشه راه تشخیص؛ پزشکان چگونه توهم را بررسی می‌کنند؟
پزشک برای یافتن علت، یک ارزیابی جامع انجام می‌دهد. این فرآیند معمولاً شامل موارد زیر است:
۱. شرح حال دقیق: پزشک سؤالاتی در مورد ماهیت توهم (چه چیزی می‌بینید یا می‌شنوید؟)، زمان وقوع، عوامل تشدیدکننده و سایر علائم همراه می‌پرسد.
۲. معاینه فیزیکی و عصبی: برای بررسی علائم بیماری‌های جسمی یا نورولوژیک.
۳. آزمایش‌های خون و ادرار: برای بررسی عفونت، مشکلات متابولیک یا وجود مواد مخدر و الکل در بدن.
۴. تصویربرداری مغز: در صورت لزوم، از ابزارهایی مانند MRI یا CT اسکن برای بررسی ساختار مغز و رد احتمال وجود تومور یا سکته استفاده می‌شود.
۴. الکتروانسفالوگرام (EEG): برای بررسی فعالیت الکتریکی مغز و تشخیص صرع.
پس از رد علل پزشکی، در صورت لزوم، فرد برای ارزیابی دقیق‌تر به یک متخصص بهداشت روان (روانپزشک یا روانشناس) ارجاع داده می‌شود.
درمان‌های ممکن و حمایت خانواده
درمان به طور مستقیم به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. هدف اصلی، مدیریت یا حذف عاملی است که باعث بروز این تجربیات حسی شده است. رویکرد درمانی معمولاً ترکیبی از دارودرمانی، رواندرمانی و حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی است.
قرص ضد توهم؛ سلاح دارویی علیه ادراکات کاذب
درمان دارویی عمدتاً بر استفاده از داروهای ضدروان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک) متمرکز است. این داروها که گاهی به آن‌ها قرص ضد توهم نیز گفته می‌شود، با تأثیر بر مواد شیمیایی مغز، بهویژه دوپامین، به کاهش یا کنترل علائم روانپریشی مانند توهم و هذیان کمک می‌کنند.
نسل‌های مختلف داروها
داروهای ضدروان‌پریشی به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
- نسل اول (تیپیکال): این داروها که از دهه ۱۹۵۰ مورد استفاده قرار گرفتند (مانند هالوپریدول)، در کنترل علائم مثبت روانپریشی (مانند توهم) مؤثرند اما میتوانند عوارض جانبی حرکتی قابل توجهی ایجاد کنند.
- نسل دوم (آتیپیکال): این داروهای جدیدتر (مانند ریسپریدون، اولانزاپین و کوئتیاپین) که از دهه ۱۹۹۰ معرفی شدند، معمولاً عوارض حرکتی کمتری دارند اما ممکن است با عوارض متابولیک مانند افزایش وزن و خطر دیابت همراه باشند. انتخاب دارو به وضعیت بیمار، عوارض جانبی احتمالی و صلاحدید پزشک بستگی دارد.
داروی ضد توهم در سالمندان؛ رویکردی محتاطانه و دقیق
استفاده از داروی ضد توهم در سالمندان نیازمند احتیاط بسیار زیادی است. افراد مسن به دلیل تغییرات فیزیولوژیک بدنشان، به عوارض جانبی داروها حساس‌تر هستند. به همین دلیل، پزشکان از اصل «با دوز کم شروع کن و به آرامی افزایش بده» پیروی می‌کنند. داروهایی مانند ریسپریدون و کوئتیاپین با دوزهای پایین اغلب برای کنترل توهم در این جمعیت استفاده میشوند. باید توجه داشت که این داروها در بیماران مسن مبتلا به زوال عقل، خطر مرگ را اندکی افزایش می‌دهند، بنابراین مصرف آن‌ها باید با ارزیابی دقیق خطرات و مزایا توسط پزشک صورت گیرد.
قدرت حمایت؛ نقش بی‌بدیل خانواده و اطرافیان
حمایت خانواده و اطرافیان نقشی حیاتی در مدیریت توهم و بیماری زمینه‌ای آن دارد. خانواده میتواند با ایجاد یک محیط آرام و امن، تشویق بیمار به پیگیری درمان و پایبندی به مصرف داروها، و کمک به کاهش استرس، تأثیر بسزایی در بهبود فرد داشته باشد. علاوه بر این، «مداخله خانواده» که نوعی رواندرمانی ساختاریافته است، به اعضای خانواده آموزش می‌دهد که چگونه با بیماری کنار بیایند، مهارت‌های حل مسئله را بیاموزند و ارتباط مؤثرتری با عزیزشان برقرار کنند.
«مداخله خانواده میتواند مهارت‌های مقابله‌ای و نرخ عود بیماری را در بزرگسالان مبتلا به روانپریشی و اسکیزوفرنی بهبود بخشد. مداخله خانواده باید در صورت امکان، خود فرد مبتلا را نیز در بر گیرد و بخشی از یک رویکرد گسترده باشد که گزینه‌های درمانی مختلف را ترکیب میکند…»
“Family intervention can improve coping skills and relapse rates of adults with psychosis and schizophrenia. Family intervention should involve the person with psychosis or schizophrenia if practical, and form part of a broad-based approach that combines different treatment options…”
به نقل از NICE
تفاوت توهم و هذیان
در مقابل توهم، هذیان یک باور فکری است، نه یک تجربه حسی. هذیان یک عقیده ثابت و نادرست است که فرد با وجود شواهد انکارناپذیر مخالف، همچنان به آن پایبند است.
تفاوت توهم و هذیان در این است که توهم یک خطای ادراکی است (مربوط به حواس)، در حالی که هذیان یک خطای شناختی است (مربوط به تفکر). برای مثال، شنیدن صدایی که دیگران نمی‌شنوند یک توهم شنیداری است، اما باور به اینکه نیروهای فضایی افکار فرد را کنترل می‌کنند، یک هذیان است.
| ویژگی | توهم (Hallucination) | هذیان (Delusion) |
| ماهیت | تجربه حسی | باور فکری |
| تعریف | درک چیزی که وجود خارجی ندارد | باوری قوی و نادرست که با شواهد رد نمی‌شود |
| مثال | شنیدن صدایی که دیگران نمی‌شنوند | اعتقاد به اینکه تحت تعقیب است |
| حوزه درگیری | ادراک | تفکر |
درک توهم، اولین قدم برای غلبه بر آن است. این تجربیات حسی، هرچقدر هم که عجیب یا ترسناک به نظر برسند، ریشه‌های قابل شناسایی در پزشکی و روانشناسی دارند و مهم‌تر از همه، قابل مدیریت و درمان هستند. با جستجوی کمک تخصصی و بهره‌مندی از حمایت خانواده و دوستان، میتوان از سایه توهم بیرون آمد و کنترل زندگی را دوباره به دست گرفت. به یاد داشته باشید، درخواست کمک نشانه قدرت است.
منابع: FYI Norfolk – NHS – Verywellmind – PMC
